گفته می شود مناطق آزاد مرکز جذب سرمایه گذاری خارجی، تولید، توسعه صادرات و ایجاد اشتغال پایدار می باشند. اما تحقق این امر بواسطه اجرای سیستم برونگرایانه ای است که بتواند در جذب سرمایه و یا کسب بازار موفق عمل نماید.
در نظریات توسعه نیز تاکید می شود که، موفقیت سیاست درهای باز، آزاد سازی و رقابتی کردن اقتصاد ضمن تعامل فعال با بلوک های اقتصادی منطقه ای و جهانی و داشتن شبکه ارتباطی کارآمد همراه است. موضوع مهم دیگر اینکه؛ هر کشوری کالایی را صادر می کند که در تولید آن نیاز به عامل نسبتاً فراوان و ارزان دارد و کالایی را وارد می کند که در تولید آن استفاده از عوامل کمیاب و گران قیمت داخلی ضرورت دارد.
در منطق اقتصادی به این معادله داشتن مزیت اقتصادی قابل رقابت می گویند. خوشبختانه اگر از این منظر به اقتصاد مناطق آزاد ایران نگاه کنیم می بینیم در مرحله مکان یابی و ایجاد مناطق، اصل داشتن مزیت های ویژه اقتصادی و درونزایی عوامل تولید کالا و خدمات مهم ترین فاکتور گزینش بوده است. با این وجود، بهره برداری بهینه از آن مزیت ها، بخاطر فقر زیرساخت های سرمایه گذاری مناطق آزاد با سرعت و طبق برنامه ریزی های مکتوب انجام نگرفت. در نتیجه، در کنار درونزا بودن عوامل تولید، آماده بودن زیرساخت های سرمایه گذاری مخصوصاً داشتن سیستم ارتباطی قوی و کارآمد با اقتصاد های منطقه ای و بین المللی اصلی ترین ستون های تحقق واقعی اقتصاد صادراتگرا در مناطق آزاد می باشند.
مقدمه
گفته می شود مناطق آزاد مرکز جذب سرمایه گذاری خارجی، تولید، توسعه صادرات و ایجاد اشتغال پایدار می باشند. اما تحقق این امر بواسطه اجرای سیستم برونگرایانه ای است که بتواند در جذب سرمایه و یا کسب بازار موفق عمل نماید. در نظریات توسعه نیز تاکید می شود که، موفقیت سیاست درهای باز، آزاد سازی و رقابتی کردن اقتصاد ضمن تعامل فعال با بلوک های اقتصادی منطقه ای و جهانی و داشتن شبکه ارتباطی کارآمد همراه است.
موضوع مهم دیگر اینکه؛ هر کشوری کالایی را صادر می کند که در تولید آن نیاز به عامل نسبتاً فراوان و ارزان دارد و کالایی را وارد می کند که در تولید آن استفاده از عوامل کمیاب و گران قیمت داخلی ضرورت دارد. در منطق اقتصادی به این معادله داشتن مزیت اقتصادی قابل رقابت می گویند. خوشبختانه اگر از این منظر به اقتصاد مناطق آزاد ایران نگاه کنیم می بینیم در مرحله مکان یابی و ایجاد مناطق، اصل داشتن مزیت های ویژه اقتصادی و درونزایی عوامل تولید کالا و خدمات مهم ترین فاکتور گزینش بوده است. با این وجود، بهره برداری بهینه از آن مزیت ها، بخاطر فقر زیرساخت های سرمایه گذاری مناطق آزاد با سرعت و طبق برنامه ریزی های مکتوب انجام نگرفت. در نتیجه، در کنار درونزا بودن عوامل تولید، آماده بودن زیرساخت های سرمایه گذاری مخصوصاً داشتن سیستم ارتباطی قوی و کارآمد با اقتصاد های منطقه ای و بین المللی اصلی ترین ستون های تحقق واقعی اقتصاد صادراتگرا در مناطق آزاد می باشند.
منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس و ریشه های درونزایی توسعه اقتصادی آن
منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس که از سال ۱۳۸۲ بوجود آمد علاوه بر داشتن موقعیت ژئوپلتیک منطقه ای و بین المللی ویژه، بواسطه زمین های حاصلخیر و آب حیات بخش رودخانه ارس، آثار تاریخی، فرهنگی و طبیعی گردشگری، زمینه های اجتماعی و محیطی قوی در حوزه صنعت، سابقه ترانزیتی- تجاری قوی منطقه و مردم تحصیلکرده و آگاه به مسائل اقتصادی توانست مجموعه تقریباً کاملی از مزایای قابل رقابت را عرضه نماید و بر همین مبنا هم مدیران آن از بدو فعالیت سازمان منطقه آزاد ارس هوشمندانه، مسیر توسعه اقتصادی ارس را با اهتمام ویژه بر آماده سازی و تجهیز زیرساخت های سرمایه گذاری در بخش های کشاورزی، صنعتی، گردشگری و تجاری پیگیری نمودند.
به همین خاطر، بعد از گذشت کمتر از ۲۰ سال، منطقه آزاد ارس هم اکنون مهم ترین قطب صنعت کشاورزی گلخانه ای، کشاورزی باغی مکانیزه، صنعت، گردشگری و تجارت شمالغرب ایران می باشد. این موفقیت قابل توجه نشان می دهد که جریان توسعه پایدار و چند جانبه ارس، منطق درونی قوی و نقشه راه اصولی دارد.
حلقه مفقوده برونگرایی توسعه اقتصادی درونزای ارس
به نظر می رسد تنها حلقه غیر مکمل برای شکوفایی بین المللی اقتصاد منطقه آزاد ارس، نداشتن سیستم ارتباطی هدفمند و با ثبات با اقتصاد کشورهای هدف و همسایه در قفقاز جنوبی، بلوک های اقتصادی منطقه ای و بین المللی است. از این وضعیت در گزارش های متعددی به عنوان "بن بست ارتباطی" یاد می شود و حتی توسعه قابل توجه حوزه مختلف صنعتی، کشاورزی، تجاری، گردشگری ارس نتوانسته در نظر مردم منطقه خاطره خوش روز های فعال پایانه راه آهن شهر جلفا را از یاد ببرد. با این وجود باید اذعان کرد که اولویت آماده سازی زیرساخت های ارتباطی درون منطقه و مسیرهای ارتباطی ارس با سرزمین اصلی، ایجاب می کرد تخصیص منابع مالی محدود سازمان منطقه آزاد ارس به طرح های عمرانی درون منطقه ای هدایت شود.
با شروع دوره دوم مدیریتی ارس در دولت تدبیر و امید، نقصان اساسی پیش گفته در ساختار اقتصادی منطقه آزاد ارس مورد توجه قرار گرفت. در این راستا، توسعه سیستم ارتباطی برون کشوری ارس بر اساس توسعه راه آهن در دو شاخه غربی و شرقی تحت مطالعه و برنامه ریزی قرار گرفت. به طوری که در اسفند سال ۹۷ قرارداد امکان سنجی فنی و اقتصادی احداث خط آهن جلفا – چشمه ثریا برای اتصال راه آهن ایران به اروپا، منعقد شد. این طرح مطالعاتی با هزینه شش میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریالی سازمان منطقه آزاد ارس و در ۱۸ ماه انجام خواهد شد. گفته شده با احداث این خط آهن، منطقه آزاد ارس به یک مگاپورت و هاب بزرگ لجستیکی در منطقه تبدیل خواهد شد.
این طرح مطالعاتی برای راه اندازی دو خط ترانزیت ریلی انجام می شود. در مرحله نخست یک خط با توان ترانزیت ۶ تا ۱۰ میلیون تن بار را داشته و ترکیه نیز خط آهن خود تا چشمه ثریا گسترش می دهد و به محض اتمام احداث ۱۴۷ کیلومتری این مسیر، اتصال راه آهن ایران به اروپا از این مسیر، محقق خواهد شد. البته جذب سرمایه گذار برای احداث این خط آهن به محض اتمام مطالعات امکان سنجی فنی و اقتصادی، آغاز خواهد شد.
به گفته محسن نریمان مدیرعامل سازمان منطقه آزاد ارس این منطقه در موقعیت استراتژیک تعاملات بین‌المللی قرار دارد و تثبیت موقعیت ایران در مدیریت زنجیره تامین و عرضه منطقه‌ای و ملی با توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی برونگرا محقق می‌شود. با ادامه این خط سیر مدیریت راهبردی منطقه آزاد ارس دراواسط اردیبهشت سال ۹۸ قرارداد ۷۰۰ میلیون یورویی احداث، نگهداری، بهره برداری و انتقال خط آهن جلفا نوردوز قلی بیگلو به طول ۲۰۴ کیلومتر را با کنسرسیوم ایرانی اروپایی به امضا رسید. به گفته صفر شاسفند معاون اقتصادی و سرمایه گذاری منطقه ازاد ارس زمان اتمام مطالعات و اجرای کامل پروژه پنج سال خواهد بود و بیست سال دوره بهره برداری توسط سرمایه گذار بخش خصوصی انجام خواهد شد.
یقیناً اجرای این پروژه برای اقتصاد کشور و افزایش سهم ایران از ترانزیت کریدورهای بین المللی شمال ـ جنوب و غرب به شرق مثبت و موثر است. بر اساس پیش بینی‌های احتمالی مجموع میزان بار ترانزیتی قابل جذب از این مسیر در سال اول ۱٫۵۳ میلیون تن و در سال بیستم ۱۰٫۷۶ میلیون تن بوده و در بخش مسافری نیز انتقال ۱۰۱ هزار نفر در سال اول بهره برداری و انتقال ۴۰۹ هزار نفر مسافر در سال بیستم پیش بینی می‌شود.
لازم به ذکر است که با نگاهی گذرا به کارنامه عملکردی منطقه آزاد ارس در یک سال گذشته می بینیم که با وجود فضای تحریم شدید اقتصادی کشور، مدیریت عالی سازمان منطقه آزاد ارس می کوشد در کنار اهتمام ویژه به راه اندازی سیستم ارتباطی برونگرایانه، پتانسیل های کشاورزی گلخانه ای، باغی و زراعی ارس را در کنار حمایت از ایجاد صنایع تبدیلی کشاورزی به عنوان تم اصلی آهنگ رونق اقتصادی در وضعیت کنونی (به علت وابستگی کمتر این بخش به تحریم و قدرت اشتغال زایی آن) به صورت حداکثری فعال نماید. در این راستا می توان به اقداماتی همچون حمایت حداکثری از طرح توسعه ای مجتمع گلخانه ارس تارلا در فاز دوم به مساحت ۷۰ هکتار، به زیر کشت رفتن زمین های پایاب سد خدآفرین در ۱۵۰۰ هکتار، شروع طرح بزرگ صنایع تبدلی خوشه صبا در ۵۰ هکتار در خدآفرین، ایجاد سردخانه بزرگ در زون مرکزی ارس، کشتارگاه صنعتی و … اشاره نمود.
در حوزه صنعتی، هم به عنوان هویت بخش وجودی منطقه آزاد ارس، به نظر می رسد علاوه بر جذب و حمایت از طرح های دانش بنیان و تکنولوژی محور، حراست از شرایط موجود بنگاه های صنعتی منطقه آزاد ارس از آثار تحریم اقتصادی و حتی ارتقای کیفی وضع موجود، کمک به صنعت گران برای غلبه بر آثار زیانبار تحریم، حمایت از صادرات و حفظ بازارهای صادراتی به کمک تجارب مدیریتی کلان و ارتباطات برون سازمانی قوی برنامه اصولی مدیریت عالی منطقه آزاد ارس می باشد. به گفته مهندس نریمان مدیرعامل سازمان منطقه آزاد ارس، ارس در سال ۹۷ موفق ترین سال خود را به لحاظ آمارهای صادراتی داشت و بیش از ۲۵۰ میلیون دلار صادرات کالا و خدمات داشته و تراز تجاری خود را همانند سال ۹۶ مثبت نگه داشته است. این میزان صادرات ماحصل فعالیت ۱۵۲ شرکت تولیدی و صنعتی و ۴۲و احد کشاورزی دارای پروانه بهره برداری مستقر در این منطقه و صدور هزار و ۶۵۰ گواهی تولید است که با سرلوحه قرار دادن سیاست های اقتصاد مقاومتی به عنوان مهمترین خواسته رهبر معظم انقلاب در زمینه های معدن، صنعت، عمران، بازرگانی، کشاورزی، انبارداری و واردات خودرو محقق شده است.
اما در کنار این اقدامات اجرایی هوشمندانه، مهم ترین اقدام ضد تحریمی و ساختاری سازمان منطقه آزاد ارس همان ایجاد سیستم ارتباطی قوی با محیط اقتصاد منطقه ای و با کشور های همسایه و هدف می باشد. به همین خاطر نیز در جلسه اخیر معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه مدیرعامل سازمان منطقه آزاد ارس با دعوت ویژه ستاد هماهنگی روابط اقتصادی خارجی کشور، قدیمی ترین ستاد هماهنگی اقتصادی ایران، حضور یافت و به ارائه پتانسیل های منحصر به فرد منطقه آزاد ارس در حوزه تعامل اقتصادی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در قالب موافقت نامه ایجاد منطقه آزاد تجاری و تجارت ترجیحی پرداخت و به نوعی منطقه آزاد ارس دست برتر ایران در تعامل با حوزه اوراسیا پذیرفته شد.
فلذا به خاطر پذیرفته شدن رسمی جایگاه ارزشمند منطقه آزاد ارس در روابط اقتصادی منطقه ای و بین المللی ایران، لازم می نماید در کنار اجرای پروژه های کلان ترانزیتی و ارتباطی، تلاش های سازمان یافته ای برای برقراری ارتباطات رسمی و غیر رسمی پایدار با مسئولین و نخبگان اقتصادی کشور های هدف و همسایه از طریق تبادل هیات های دوجانبه، شرکت فعال در برنامه های بین کشوری از قبیل کمیسیون اقتصادی مشترک ایران-آذربایجان و ایران-ارمنستان، تورهای رسانه ای برای شناساندن فرصت های همکاری اقتصادی مشترک، شرکت در برنامه های نمایشگاهی کشور های روسیه و ترکیه مورد عنایت قرار گیرد.
نتیجه گیری
پروژه های بزرگ جلفا ـ چشمه ثریا و جلفا-نوردوز و اصلاندوز پروژه های چند وجهی و استراتژیک هستند. ایجاد ارتباط بین شبکه ریلی ایران با کشور های ترکیه، ارمنستان و آذربایجان از طریق منطقه آزاد ارس، علاوه بر خارج کردن ارس از بن بست ارتباطی برونگرایانه، ایران را در رقابت سنگین کردیدور های ترانزیتی چندین قدم پیش خواهد انداخت.
اما بین الملل گرایی مناطق آزاد دارای خاستگاه درونی است و توسعه صادرات تنها در صورت داشتن شبکه ارتباطی قوی، کارآمد و مدرن درونی و بیرونی بدست می آید و این مهم با رسیدن ارس به بلوغ زیرساخت های درونی سرمایه گذاری در برهه کنونی، اصلی ترین نیاز در استمرار موفق جریان توسعه اقتصادی حتی در فضای سنگین تحریم است. همانطور که چین برای اجرای امپراتوری اقتصادی خودش در تلاش است در قالب راهبرد یک راه-یک کمربند، با کم کردن نیاز ارتباطی خود به مسیر های دریای جنوبی، مناطق اقتصادی مد نظرش را به ساختار اقتصادی خود وصل نماید.
پس تبدیل منطقه آزاد ارس به مرکز اقتصادی منطقه ای و فرا منطقه ای در گرو ایجاد شبکه ارتباطی در میان کشور های هدف و همسایه است تا هم تولید صنعتی به فروش برسد هم محصولات کشاورزی مرغوب ارس در کمترین زمان به بازار های مصرف برسند و هم مشتاقان حضور در چهار راه فرهنگی-تمدنی جهان به راحتی و آسان به مقصد برسند.
**منبع: سایت ایراس | صادق پورصادق