همگان بر این باور هستیم که ایران بدون آذربایجان معنی ندارد و به باور دیگر اینکه آذربایجان نه تنها سر ایران است بلکه قلب ایران بوده و حق بزرگی برگردن ایران دارد و در همین راستا نیز آذربایجان بدون توسعه منطقـه آزاد تجـاری- صنعتـی ارس معنا ندارد.
در واقع منطقه ارس به دلیل موقعیت و اهمیت ویژه‌ای که از جنبه‌هـای گوناگـون از جملـه محیـط طبیعـی، زیســت محیطی، جمعیتــی، آمــوزش عالــی، ارزش‌افــزوده بخش‌هــای مختلــف، ســرمایه‌گذاری و گمرکــی برخوردار بوده و با توجه به این ظرفیت‌ها به نوعی سر آذربایجان و قلب تپنده آن به حساب می‌آید.
از سوی دیگر بـا توجـه به اینکه این منطقه اواخـر شـهریور ماه 83 رسماً فعالیت خویش را آغاز کرده ولی در اندک زمان یعنی در طول 13 سال فعالیت‌هـای اقتصـادی و اشتغال آن قابل مقایسه با سایر مناطق نیست.
بـراسـاس اطلاعات موجود، در حال حاضر حدود 13 هزار نفر در بخش‌های مختلف در این منطقه شاغل هستند کـه از این تعداد 35 درصـد آنهـا در بخـش خدمـات، 27، 25و 13درصـد نیـز بـه ترتیـب در صنعـت، کشـاورزی و دامپروری همچنین تجاری و بازرگانی مشـغول کار هستند.
منطقه آزاد ارس، چشم و چراغ آذربایجان
نکته مهم‌تر در این خصوص اینکه، از چندیـن دهـه قبـل نیز بـه دلیـل وجـود ســه گمــرک اصلــی بــه نام‌هــای جلفــا، نــوردوز و خداآفریــن همچنین شـبکه حمـل و نقـل ریلـی مابیـن جلفـا و کشـورهای مشـترک‌المنافع و همجواری بـا سـه کشـور جمهـوری آذربایجـان، ارمنسـتان و جمهـوری خودمختـار نخجـوان، تجارت و بازرگانـی در ایـن منطقه از رونـق خوبـی برخـوردار بـوده است.
از دید برخی ناظران و کارشناسان حوزه اقتصادی، وجـود معـادن غنـی (مصالـح سـاختمانی- فلـزی و غیرفلـزی) در نزدیکـی منطقـه، فراهــم بــودن زمینــه توســعه بهره‌بــرداری از آنهــا ایجــاد صنایــع وابســته، نزدیکــی بـه شـبکه‌های زیربنایـی از جملـه خطـوط نفـت و گاز، خطـوط راه‌آهـن و شـبکه‌های مخابراتـی و انتقـال بـرق و محورهـای ارتباطـی اصلـی و فـرودگاه در حـال تأسـیس بـا عملکـرد فراملـی و فراهـم بـودن زمینه‌هـای توسـعه فناوری‌هـای نویـن (بیوتکنولـوژی، نانوتکنولــوژی و به ویژهIT )، زمینــه را بــرای حضــور مؤثــر در عرصــه ملــی در جهــت رشــد پرشـتاب و مسـتمر اقتصـادی و کسـب جایـگاه اول اقتصـادی، علمـی و فـناوری در منطقـه را فراهـم آورده اسـت.
ارس را چگونه «جهانی» کنیم؟
بر این اساس، منطقـه آزاد ارس بـا تسـهیل در امـر سـرمایه‌گذاری و بهبـود فضـای کسـب و کار پیشتاز بوده و در همین راستا در سال‌های اخیر تـلاش کرده تـا زیرسـاخت‌های لازم را بـرای فعالیت‌هـای اقتصـادی در ایـن منطقـه فراهـم کنـد.
با این وجود، نزدیک به 500 شرکت فعال در حوزه‌های مختلف در وسعتی نزدیک به یک‌هزار هکتار در منطقه، در قالــب 135 هکتــار فــاز یــک صنعتــی، 260 هکتــار فــاز 2 صنعتــی، بیش از 400 هکتـار سـایت صنایـع سـنگین، حدود 50 هکتار صنایع پاک و100 هکتـار مربـوط بـه صنایـع خداآفریـن در اختیـار سـرمایه‌گذاران قـرار گرفتـه اسـت.
بـه اسـتناد آمـارهای ارائـه شـده در حال حاضر نزدیک به 130 واحـد تولیدی صنعتـی در ایـن منطقه دایر است کـه از جمله در زمینه تولید ماشـین‌آلات سـنگین، تولیـد مشـتقات نفتـی، مصنوعـات چوبـی، مشـتقات پلـی‌اتیلنـی، تولید بتن آمـاده، تولیـد انـواع کیسـه‌های پلاسـتیکی، تولیـد لـوازم آرایشـی و بهداشـتی، تولیـد و مونتـاژ لـوازم برقـی و... مشغول به فعالیـت هستند.
ارس، قلب تپنده آذربایجان
افزون بر آنچه گفته شد، به عقیده متخصصان حوزه اقتصادی، منطقـه آزاد تجـاری- صنعتـی ارس همچنیـن به دلیل سـابقه تاریخی مرکزیـت تجاری منطقـه و توانمندی‌هـای بـالای صادراتی، بــا فراهم‌ســازی زیرســاخت‌های توســعه فعالیت‌هــای بازرگانــی در کنــار گمــرکات و مراکـز تخلیـه و بارگیـری کالا می‌توانـد بسترسـاز تعامـل سـازنده بـا جهـان باشـد.
بنابراین، با توجه به این ظرفیت‌های که در این منطقه به آن اشاره شد، منطقه آزاد ارس دارای نقاط ضعف و تهدیدها، نقاط قوت و فرصت‌ها هم داشته که در سند راهبردی این منطقه از سوی کارشناسان و اساتید متخصص این حوزه به آن پرداخته شده که به بخشی از آنها اشاره می‌شود.
کوتاه سخن آنکه داشتن موقعیـت ویـژه ژئواکونومیکـی، همجـواری بـا تبریـز و قرارگیـری در مسـیر جاده ابریشـم و چهـارراه تجـاری اروپـا و آسـیای میانه، وجــود مراکــز تاریخــی و گردشــگری و طبیعــت بکــر اعــم از کلیســای ســنت اســتپانوس، کلیســای چوپــان، کاروانســرای خواجــه نظــر، دسترســی منطقــه بــه منابــع معدنــی پــرارزش به ویــژه منابــع زنــوز، مــس ســونگون، ســیهرود و ...، نزدیکـی بـه فرودگاه‌هـای داخلـی و بین‌المللـی در داخـل کشـور و کشـورهای همجوار، قرارگیـری منطقـه آزاد ارس بـر سـر راه شـبکه فیبرنوری شـرقی غربـی، از چین تــا اروپا، امتیازات و مشوق‌های قانونی مناطق آزاد، برخورداری از ظرفیت بهبود فضای کسب و کار، فراهــم بــودن زمینه‌هــای گســترش راه‌هــای ترانزیتــی پس‌کرانــه مطابــق بــا برنامه‌هــای ملــی و منطقــه‌ای، امــکان جــذب ســرمایه از طریــق ایرانیــان خــارج از کشــور در فعالیت‌هــای منطقــه آزاد ارس و ... از جمله نقاط قوت و فرصت‌های این منطقه بیان شده است.
ارس، قطب جدید تجارت و اقتصاد حوزه قفقاز
از سویی، با وجود این همه ظرفیت و نقاط قوت در این منطقه که به بخشی از آن اشاره شد، ولی با این وجود این مناطق دارای نقاط ضعفی هم است که از جمله آن می‌توان به ناکافی بودن زیرساخت‌های حمل و نقل، انرژی، اقامتی و ...، ضعف نهادهای مالی- پولی، هزینه بر بودن آماده‌سازی زمین‌های صنعتی و پایین بودن سطح سرمایه‌های اجتماعی و انسانی اشاره کرد.
با این وجود، از دیگر تهدیدهای منطقه ازاد ارس که به نوعی هم اساتید متخصص این حوزه را نگران کرده، می‌توان به ریسک بالای تجاری و اقتصادی کشورهای حوزه قفقاز، وجــود محدودیت‌هــای زیســت محیطی بــرای توســعه فیزیکــی و فعالیــت منطقــه از جملــه «مـراکان» و پناهــگاه حیات وحــش «کیامکــی»، پاییـن بـودن سـطح تسـهیلات و مشـوق‌های قانونی و زیرسـاختی و عـدم وجود زیرسـاخت‌های کافـی در مقایسـه با مناطـق آزاد کشـورهای همجـوار ایران، قطع ارتباط با حوزه شمالی شبکه ریلی ارمنستان- آذربایجان، وجـود محدودیت‌هـای قانونـی بـرای توسـعه کالبـدی بخـش صنعت در وسـعت زیـادی از منطقـه مصـوب بـه دلیـل وجـود اراضـی بـا کاربری کشـاورزی و ... تاکید کرد.
در نهایت متولیان توسعه این منطقه؛ تقویت هم پیوندی اقتصادهای ملی و بین‌المللی با الویت قفقاز جنوبی در راستای احراز جایگاه اول کشور در منطقه و بسترسازی برای الحاق به سازمان تجارت جهانی، تبدیل این منطقه به عنوان قطب علمی در سطح بین‌المللی، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی با توجه به ظرفیت‌های منطقه، بهره‌گیری مناسب از قابلیت‌های ترانزیتی کشور، توسعه بازرگانی و حضور در بازارهای جهانی از جمله ماموریت اصلی منطقـه آزاد تجـاری- صنعتـی ارس اعلام می‌کنند که در منشور توسعه و طرح جامع این منطقه بر آن تاکید ویژه‌ای شده است.
**موسی کاظم زاده