بار ديگر، چابهار در غياب معافيتهاي نفتي، از تحريم‌هاي آمريكايي معاف شد تا ثابت کند آمريكا براي تأمين خواستههاي خود، حاضر است هر نوع امتياز ويژهاي را در اختيار متحد منطقه‌اي خود (افغانستان) قرار دهد، حتي اگر پاي «ايران» وسط باشد که با آن سر ناسازگاري برداشته است.
در اين ميان، اين پرسش مطرح است که چرا آمريكا معافيت چابهار را ميپذيرد، اما حاضر به پذيرش معافيتهاي نفتي براي مشتريان ايران نيست؟ پاسخ به اين پرسش به منافع آمريكا در منطقه برميگردد؛ هرچند در اين ميان کماکان برخي از کشورها مانند ترکيه اميد دارند بتوانند از آمريكا براي کسب معافيتهاي نفتي باز هم تلاش کنند. حالا در اين ميان خبر ميرسد محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه ايران، پس از آنکه از هند به ايران بازگشت، بنا دارد رهسپار چابهار شود، اما هنوز هم مشخص نيست در چابهار آيا با مقامي ديدار خواهد کرد؟ يک روز پس از اعطاي اين معافيت، اين گمانه را تقويت ميکند که هر نوع ديدار شکلگرفته در چابهار، حول همين محور باشد.
معافيت دوباره چابهار از تحريم‌هاي آمريكايي
ماجرا از اين قرار است که اليس ولز، معاون وزير خارجه آمريكا، در ديدار با صلاح‌الدين رباني، سرپرست وزارت خارجه افغانستان، از موافقت واشنگتن با درخواست کابل مبني بر معافيت بندر چابهار از تحريم‌هاي آمريكا خبر داد و اعلام کرد اين بندر براي افغانستان «اهميت» دارد.
صلاح‌الدين رباني نيز در اين ديدار از ادامه کمکهاي ايالات متحده به کابل قدرداني کرد.
سرپرست وزارت خارجه افغانستان در ادامه با اشاره به روند مذاکرات صلح افغانستان، اجماع داخلي و منطقه‌اي را براي دست‌يافتن به صلح پايدار در اين کشور با اهميت خواند. از نظر دولت افغانستان اين بندر مي‌تواند راه را براي ميليون‌ها دلار تجارت افغانستان و پايان وابستگي آن به بندر کراچي پاکستان باز کند. به گزارش تسنيم، سخنگوي وزارت خارجه افغانستان، به رسانه‌ها گفت: اينکه تحريم‌ها شامل بندر چابهار ايران نشود، براي افغانستان مسئله‌ای مهم است. بندر چابهار مسير بسيار خوبي براي واردات و صادرات کالا از افغانستان به هند و ساير کشورها محسوب مي‌شود.
صبغت‌الله احمدي، خاطرنشان کرد: هند و افغانستان براي اينکه بندر چابهار از تحريم‌ها معاف شود پيش از اين تلاش‌هاي بسياري را انجام داده‌اند. پبش از اين دادوستد افغانستان و هند از طريق بندر «واگه» پاکستان صورت مي‌گرفت اما دولت پاکستان به‌دليل تنش‌هاي سياسي هر از گاهي اين بندر را به‌روي تجار افغان مسدود مي‌کرد.
در ميان اين اخبار، واضح است آمريكا براي تداوم امنيت کشوري که سالها قبل، برجهاي دوقلويش را به آتش کشيده بود، براي اعطاي امتياز به افغانستان در رايزنيها کوتاه ميآيد. البته با کمي موشکافي، اهداف بلندمدت آمريكا نيز قابل شناسايي است. آمريكا از طريق افغانستان مي‌تواند به آسياي مرکزي و در نهايت چين، نزديکتر شده تا راحتتر بتواند اين کشور را تحت کنترل خود درآورد. در اين ميان، رقابت هند و چين در چابهار و گوادر نيز دور از نظر نيست. وقتي اين پازل بزرگ را در کنار يگديگر قرار دهيم، روشن است هند و افغانستان با پشتوانه آمريكا، سرمايهگذاري بزرگي در چابهار را در سر ميپرورانند و چين (با همراهي عربستان) نيز با حمايت پاکستان، در صدد تقويت گوادر برآمده است.رقابت در چند جبهه آمريكا و کشورهاي همراهش در منطقه، هرچه باشد، موقعيت مهم و استراتژيکي را براي ايران رقم ميزند. چابهار بهويژه از زاويه بندرگاهش، مي‌تواند پايگاهي براي اتصال کشورهاي همسايه به آبهاي آزاد و بهرهگيري از مزيتهاي ترانزيتي باشد.
چابهار قطعهاي از موزاييک اقتصاد هند و افغانستان
استاديار جغرافياي سياسي و ژئوپلیتيک دانشگاه شهيد بهشتي، در گفت‌وگو با «شرق»، در تشريح موقعيت افغانستان در جغرافياي سياسي و چرايي اهميت بندر چابهار براي اين کشور، ميگويد: اگر در جغرافياي سياسي، کشورها را در قالب پازل يا موزاييک کنار هم ببينيد، دو کشور عراق و افغانستان، به شکل پايهاي متحد ايالات متحده آمريكا در منطقه محسوب ميشوند و آمريكا در آنها پايگاه دارد و آن کشورها را به نوعي زير چتر کنترل خود اداره ميکند. آن چيزي که مهم است، آن است که افغانستان بتواند به سيستم اقتصاد و تجارت آزاد دسترسي داشته باشد.
مرتضي قورچي در ادامه ميافزايد: افغانستان با رقابتهاي ژئوپلیتيکي‌ای که با پاکستان در برخي از قلمروهاي سرزميني اين کشور دارد، در نهايت از آن شبکه با بنبست مواجه شده است. بنابراين مسير ديگري که براي افغانستان قابل تصور است، آسياي مرکزي است که هزينههاي ترانزيت و اقتصاد افغانستان را افزايش ميدهد. چين هم بهعنوان مسير بعدي، جادههاي کوهستاني به صورت نوار باريک دارد که کار را براي ترانزيت سخت ميکند. بنابراين افغانستان بهعنوان متحد ايالات متحده در اين موزاييک جغرافياي سياسي، تنها راه دسترسي به آبهاي آزاد را از طريق ايران و در بندر چابهار به دست خواهد آورد. به همين دليل هم کابل روي اين مسئله متمرکز شده است.
قورچي ادامه ميدهد: در پازل اقتصاد هندوستان نيز، ايران راه دسترسي به آبهاي آزاد را براي ترانزيت کالا به افغانستان در اختيار هند قرار ميدهد. بنابراين براي هند هم بسيار مهم است که دسترسي به چابهار را براي خود محفوظ نگاه دارد.
کدهاي ژئوپلیتيکي ايران و آمريكا هم‌خواني ندارد
استاديار جغرافياي سياسي و ژئوپلیتيک دانشگاه شهيد بهشتي در پاسخ به اين پرسش که چرا آمريكا، معافيتهاي نفتي ايران را تمديد نميکند، اما معافيت چابهار را کماکان ادامه ميدهد، ميگويد: ايران يک پازل جغرافياي سياسي است که کلا با کدهاي ژئوپلیتيکي ايالات متحده آمريكا و بهطورکلي منطقه ژئواستراتژيک آتلانتيک، هم‌خواني ندارد. اين عدم هم‌خواني فشار مضاعفي را به ايران وارد ميکند که تغييراتي را (بهزعم آنها تغيير رفتار) داشته باشد و طبيعتا ايران مقاومت ميکند. بر همين اساس نيز آمريكا تلاش دارد فشار مضاعفي به واسطه تحريم‌هاي نفتي بر ايران تحميل کند و به همين خاطر نيز با معافيت نفتي ايران مخالفت ميکند.
او در رابطه با تفاوت ايران با افغانستان در نگاه آمريكا، ميافزايد: افغانستان اما چنين نيست. رژيم جديدي که ايالات متحده پس از حمله به طالبان در اين کشور ايجاد کرد، افغانستان را زير چتر حمايتي قانون اساسي ايالات متحده و در منطقه ژئواستراتژيک قرار داد. همين موضوع، خودبهخود افغانستان را به سمتي خواهد برد که متحد آمريكا در منطقه باشد. بنابراين آمريكا در مورد افغانستان هيچگونه محدوديتي در نظر نميگيرد و انواع معافيتها را براي اين کشور در نظر ميگيرد.
سود چابهار براي آمريكا چيست؟
قورچي، سود همراهي با خواستههاي افغانستان در منطقه را بسيار بالا ميداند و ميگويد: آنچه در افغانستان براي ايالات متحده مهم است، اين است که اين کشور کمترتوسعهيافته است و به همين دليل هم، در اين کشور، افکار راديکالي و بنيادگرايانه به راحتي شکل ميگيرد. يادمان باشد که از همين کشور، برنامهريزي براي حمله به ايالات متحده شکل گرفت. آمريكا با پازلي که افغانستان با اين کشور در حال مبارزه بود، مقابله کرد و آن سيستم را کنار زده و سيستم جديدي را حمايت کرده است که روي کار بيايد. اين سيستم جديد هم قانون پايه و اساسياش متناسب با آزاديهاي غربي و ليبراليسم نوشته شده است. بنابراين براي ايالات متحده بسيار مهم است که اين کشور، ثبات پيدا کرده و بتواند در راه توسعه گام بردارد تا کمي افکار راديکالي به مرور زمان جاي خود را به افکار نوين جهاني بدهد. اين کارشناس در ادامه به سود بلندمدت افغانستان براي آمريكا نيز اشاره کرده و ميافزايد: از سويي اگر آمريكا بتواند موقعيت خود را در افغانستان ثبات بخشد، بهواسطه حضور در اين کشور، کمکم مي‌تواند از طريق افغانستان، آسياي مرکزي و چين را متوقف کرده و فضا را تنظيم کند. بنابراين براي آمريكا مهم است که امتيازات ويژهاي براي افغانستان قائل شود تا بر اثر اين امتيازات ويژه، ثبات در اين کشور ايجاد شود؛ هرچند اين امتياز ويژه درون ايران باشد.
** شکوفه حبيبزاده / روزنامه شرق