تصویر غالب و قالب شده از رفتار نظام و مردم ایران برهم زننده نظم و نظام موجود در روابط بین الملل است که براساس انگاره های ایدئولوژیک و مذهبی ای بود که ایرانیان در پرتو انقلاب اسلامی در مدل حکومت داری خود یعنی جمهوری اسلامی در صدد تعریف آن در سطح ملی و بین المللی برآمدند. ظرف چهار دهه گذشته این تصویر را غرب و امریکا در همراهی دولت های همسوی خود در منطقه خاورمیانه، زنده نگاه داشت و حالا چه با ترامپ و چه بدون ترامپ سیاست تحریم و فشار حداکثری را بر هموطنان ما ساری و جاری ساخته! سئوال چه می توان کرد و چه باید کرد؟ گذرگاه های تنفس و برون رفت اقتصادی و ارتباطات سیاسی ایران کجاست؟ جایی است که رقیب همطراز کسب منافع خود را در رقابت با ما از منظر حاصل جمع صفر به دست نمی آورد. نخستین و مهمترین نقطه جغرافیایی را باید کشورهای حاشیه دریای خزر عنوان کرد، کشورهایی که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی از سال 1991 میلادی در سپهر سیاسی جهان متولد شدند و به دلایل متعددی که به نیکی می دانیم، میزان وابستگی آنها به موقعیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک ایران، فرصت مغتنمی بوده که هنوز مابه ازائی از آن برای اقتصاد ما حاصل نشده است.
اما ایران ظرف سه دهه اخیر، سه نوع گفتمان را در استراتژی سیاست خارجی خویش در سطح منطقه مزبور به اجرا گذاشت، نخست راهبردی ایدئولوژیک بود که در چارچوب انگاره های آرمان گرایانه و ایدئولوژی اسلام شیعی قابل تعریف است. براساس آن تلاش برای صدور آموزه های انقلاب اسلامی در قالب حمایت از گروه ها و جنبش های  اسلامی و اقلیت های شیعی منطقه در دستور کار قرار گرفت.این رویه به پارادایم مسلط سیاست خارجی ایران ظرف حدود 30 سال گذشته تبدیل نگردید که نمونه های آن را می توان در برخورد ایران با بحران سیاسی تاجیکستان و منازعات قره باغ، مشاهده کرد.
دومین استراتژی ایران در گفتمان فرهنگی ـ تمدنی و در قالب دیپلماسی فرهنگی صورت بندی شد.در این راهبرد اشتراکات فرهنگی، تمدنی، زبانی و تاریخ مشترک که حوزه تمدن ایرانی، جهان ایرانی و یا ایران شهر را تشکیل می دهد مورد توجه قرار گرفت.در این استراتژی ایران به دنبال جایگزینی خلاء هویتی کشورهای مزبور با تکیه بر محوریت عناصر مشترک فرهنگی و تمدنی ایرانی بود که به دلیل رقابت های امریکا،روسیه،ترکیه و حتی عربستان سعودی با عناصر هویت ایران، از طریق پروژه ایران هراسی، کشورمان از این راهبرد خود نیز طرفی بر نبست.
اما گفتمان راهبردی سوم ایرانیان که همزمان با دو استراتژی فوق در دستورکار قرار گرفته بود، حول محور ظرفیت ها و فرصت های برآمده از مزیت های ژئوپلتیک ایران بود که بر مولفه های اقتصادی بنا شده است. در همین راستا در تحلیل سیاست خارجی منطقه ای ایران فروپاشی شوروی؛ تحول و دگرگونی بنیادین در ژئوپلتیک جغرافیای سیاسی-امنیتی منطقه تفسیر شد و مزیت های بهره گیری از موقعیت ژئواستراتژیک ایران در مقایسه با بن بست های ارتباطات جغرافیایی کشورهای این منطقه را برای ایران اسلامی حائز اهمیت نمود. به عبارتی اضمحلال امپراطوری که بالغ بر دو قرن(در قالب روسیه تزاری و شوروی) موجودیت ایران را تهدید می کرد به ظهور بازیگران جدیدی تحویل یافت که نیازمند ایفای نقش در معادلات اقتصادی و سیاسی بین المللی بودند، و در حالیکه هنوز خود را وامدار و محتاج به توانمندی روسیه می دیدند، رهیافت دوری گزینی از این بازیگر و دال مرکزی خود از طریق ورود بازیگران جدید همچون امریکا و ترکیه را در اولویت قرار دادند، و این در حالی بود که ایران در مقام قیاس از هر نظر برای کشورهای مزبور غیر جایگیزین می نمود.

اجرای راهبرد ژئواکونومیک در چارچوب استراتژی بلند مدت ژئواستراتژیک

نخستین گام ایران افزایش تعداد اعضای سازمان همکاری های اقتصادی(اکو) با ورود کشورهای شمالی صورت گرفت، در ادامه بازی های استراتژیک ایران برگزاری چندین اجلاس در سطح روسای جمهور کشورهای منطقه را ظرف سه دهه گذشته در اولویت قرار داد، در عین حال تلاش برای تبدیل دریای خزر به دریای صلح و دوستی از طریق گسترش همکاری های منطقه ای، برگزاری جلسات کاری متعدد در سطوح مختلف مقامات دولتی کشورهای منطقه و توافق بر رژیم حقوقی دریای خزر را باید در همین راستا تعریف کرد و در این میان ترسیم کریدور شمال جنوب به منظور ترانزیت کالاهای جنوب و جنوب شرق آسیا با کشورهای شمال و شرق اروپا با حضور سه کشور روسیه، هندوستان و با محوریت و مرکزیت ایران را باید اوج بلند پروازی ایران برای ایفاگری نقشی برازنده ظرفیت های خود در مسیر مبادلات منطقه ای و فراقاره ای جستجو کرد.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا ـ تغییر زمین بازی برای امتیاز گیری در خاورمیانه

اگر دهه 90 را دوران شدت گرفتن تحریم های بین المللی چه در قالب اتحاد قدرت های جهانی و چه در چارچوب بین المللی شدن تحریم های امریکا علیه کشورمان ارزیابی کنیم، در یک نگاه کلان، تحریم علاوه بر مباحث مترتب بر اهداف فروپاشی اجتماعی و سیاسی ایران، به منظور محدود کردن توان بازی های منطقه ای اقتصاد ایران برقرار گردید تا هزینه معامله و مراوده اقتصادی با ایران برای دیگران سنگین تر از سودآوری آن برآورد شود.
راه حل چیست؟ توجه و تمرکز بر راهبردهای 24 گانه سیاست های اقتصاد مقاومتی که بندهای 10، 11 و 12 آن به صورت مستقیم یا غیر مستقیم مربوط با مسائل مرتبط با ظرفیت های مناطق آزاد کشورمان است.اقتصاد مقاومتی زمانی اهمیت پیدا می کند که توجه داشته باشیم،برای همکاری با اقتصادهای نوظهور، درحال توسعه و یا توسعه یافته باید از حداقل شاخص های اقتصاد پویا و قوی بهره مند باشیم؛چرا که اقتصاد قدرتمند، قدرت چانه زنی و معامله را در میز مذاکره و در عرصه اقتصاد بین المللی افزایش می دهد.در عین حال مناطق آزاد با تکیه بر سه بند صدرالاشاره، می توانند بخش قاب توجهی از عدم همکاری ها و اتهامات وارد شده به خود را از حیز انتفاع ساقط نمایند و در نهایت به آنچه در بند یازدهم به آن تصریح شده یعنی توسعه حوزه عمل مناطق آزاد و ویژه اقتصادی نائل شوند.

با اتحادیه اقتصادی اوراسیا چه می توان کرد؟

با عنایت به گذشت یک سال از اجرایی شدن توافقنامه گمرکی سه ساله ایران برای الحاق به اتحادیه اقتصادی اوراسیا، باید با تشکیل مثلثی از کشورهای چین، هند و اوراسیا با محوریت ایران و تمرکز بر ظرفیت ها و مزیت های مناطق آزاد، زمینه تعمیم موافقتنامه تجارت ترجیحی با دو کشور چین و هندوستان را در معاملات کالایی با اوراسیا از معبر ایران را فرآهم نمود.
در بررسی ظرفیت ها و فرصت های همکاری مناطق آزاد باید تصریح کرد در گام نخست! با توجه به تنوع آب و هوایی و جغرافیایی،این مناطق برای توسعه همکاری های مخلتف به ویژه در زمینه تأمین محصولات کشاورزی و صنایع غذایی-شیلاتی از مزیت قابل توجهی برخوردارند.در این میان منطقه آزاد انزلی با توجه به سابقه بالغ بر سیصد ساله در ارتباط با کشور روسیه به عنوان مهمترین و اصلی ترین عضو تشکیل دهنده نهاد اقتصادی مزبور و اینکه به گواهی آمار گمرک ایران، حدود 90 درصد از مراودات تجاری کشورمان با اعضای آن اتحادیه با روسیه و قزاقستان از طریق دو بندر کاسپین و انزلی که در محدوده این منطقه قرار دارند، صورت می گیرد و قرار گرفتن این منطقه در کریدور شمال جنوب، و مولفه هایی چون راهبرد کشورمان به منظور پایلوت قرار دادن انزلی و گیلان برای توسعه مناسبات با اوراسیا، در قامت دروازه ورود اوراسیا به بازار ایران و همچنین معبر ورود و ترانزیت کالاهای اوراسیا به ایران و از ایران به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس و اقیانوس هند می تواند به ایفا نقش بپردازد.
آنچه در قامت توسعه روابط با کشورهای اوراسیا از طرقی چون برگزاری همایش بین المللی با حضور اساتید حوزه علوم سیاسی،ژئوپلتیک و روابط بین الملل از سوی سازمان منطقه آزاد انزلی جستجو می شود، گامی است در مسیر بازی با مهرهای شطرنج ایران در ژئوپلتیک خاورمیانه، کشورهایی که به دلیل رقابت های خصاوت آمیز ناشی از حسادت، سودای محدودیت روزافزون فضای عملکردی ایران را در منطقه در سرمی پرورانند، تغییر زمین بازی ایران از فضای محدود رقابت های ایدئولوژیک با کشورهای عرب منطقه به فراخنای روابط با کشورهای حوزه دریای خزر و اوراسیا، قدرت بازی ایران را در تعامل با کشورهای چین، روسیه و هند، به عنوان قدرت های اقتصادی قرن بیست و یکم تحکیم می بخشد و در مسیر نیل به این استراتژی علاوه بر تدقیق در اجرای ظرفیت ها و رفع چالش های محلی و منطقه ای، باید در معادلات اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی مناطق آزاد را با کار ویژه های حلقه ارتباطی و ترانزیتی هند با روسیه، چین با ترکیه و .....ترسیم کرد، چراکه مزیت جغرافیایی نخستین و مهمترین عنصر و مولفه قدرت ایران است که باید از آن جهت تحدید تحریم های آمریکا بهره برد.

** یادداشت از: مجید صیادنورد، کارشناس مناطق آزاد