وضعیت در حال ظهور احتمالا ایجاب کند که هند به ایران نه به عنوان دروازه‌ای به افغانستان و آسیای مرکزی بلکه به عنوان کشوری در منطقه هند و اقیانوسیه نگاه کند.
به گزارش فرینا به نقل از بازار، در دولت سیزدهم، هند به دنبال تعامل بیشتر با ایران است که از دو سفر وزیر امور خارجه جایشانکار به ایران در فاصله یک ماهه مشهود است. در 5 اوت 2021 نیز، جایشانکار در مراسم تحلیف رئیس جمهور ایران ابراهیم رئیسی شرکت کرد. حدود یک ماه قبل‌تر، او با رئیسی، که در آن زمان رئیس جمهور منتخب بود، ملاقات و پیام تبریک کتبی نخست وزیر نارندرا مودی را ارائه کرد.
تعاملات هند با ایران در پس زمینه خروج ایالات متحده از افغانستان و افزایش همزمان حملات طالبان صورت می‌گیرد. در حالی که هند و ایران روابط خود را دوباره تنظیم می‌کنند، افغانستان احتمالا به عنوان یک نقطه همگرایی ظاهر شود. با وجود اهمیت افغانستان، ژئوپلیتیک منطقه هند و اقیانوس آرام نیز می‌تواند نقش مهمی در روابط هند و ایران ایفا کند.
**آیا منافع هند و ایران در افغانستان به هم نزدیک است؟
علیرغم اینکه هند و ایران اشتراکات زیادی در افغانستان دارند، ماهیت این همگرایی متفاوت است. این تفاوت در نهایت می‌تواند اولویت هر دو کشور را تعیین کند. اولویت هند در افغانستان، حفاظت از هندی‌های حاضر در بخش ظرفیت دیپلماتیک و امنیت سرمایه‌گذاری بیش از 3 میلیارد دلار در پروژه‌های زیربنایی در تمام 34 استان افغانستان و توسعه مسیر تجارتی است که ایران، افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی را به هم متصل می‌کند. علاوه بر این، خطر سرایت افراط گرایی در هند، به ویژه در جامو و کشمیر وجود دارد.
برای ایران که حدود 900 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد، نگرانی اصلی هجوم پناهجویان، افزایش قاچاق مواد مخدر و انسان و افزایش فعالیت‌های تروریستی است. پیشروی‌های طالبان منجر به تصرف مناطق مرزی افغانستان شده است.
طالبان یک گذرگاه مرزی مهم به نام اسلام قلعه را تصرف کرد که باعث اختلال در تجارت مرزی بین ایران و افغانستان شد. ایران در تلاش برای آرام کردن نگرانی‌های خود، میزبان دولت افغانستان و رهبران طالبان برای گفتگو در 7 تا 8 جولای 2022 بود. اما در مورد اینکه تا چه زمانی روابط ایران و طالبان صمیمانه باقی بماند، تردید وجود دارد. در گذشته ایران به همراه روسیه و هند از ائتلاف شمال علیه طالبان حمایت کرده بود. همچنین، شکاف مذهبی می‌تواند دلیل اصلی خصومت بین این دو در آینده باشد که نمود بارز آن در ماه‌های اخیر تنش برسر حقابه هیرمند است.
**رویکرد هند و اقیانوس آرام در روابط دهلی و تهران
در نهایت رقابت ژئوپلیتیکی منطقه هند و اقیانوس آرام می‌تواند در ایران، افغانستان و پاکستان تاثیر بگذارد. همزمان با خروج از افغانستان، ایالات متحده تمرکز خود را بر آسیای جنوب شرقی افزایش داده است. لوید آستین، وزیر دفاع آمریکا از سنگاپور، فیلیپین و ویتنام با هدف تقویت روابط نظامی با آسیای جنوب شرقی برای مقابله با چین بازدید کرد. معاون رئیس جمهور ایالات متحده کامالا هریس نیز با پیام «آمریکا بازگشته» از سنگاپور و ویتنام بازدید کرد .
هند به نوبه خود قرار است چهار ناو جنگی را به مدت دو ماه در دریای چین جنوبی مستقر کند. این استقرار شامل رزمایش دریایی با آمریکا، ژاپن و استرالیا است. موضع هند در برابر چین در یک سال گذشته پس از درگیری بین سربازان هندی و چینی در دره گالوان در سال 2020 قاطعانه شده است. استقرار کشتی‌های جنگی در دریای چین جنوبی گام دیگری برای مقابله با چین است.
خروج ایالات متحده از افغانستان فرصتی را برای چین فراهم می‌کند تا جاپای خود را در منطقه را محکم‌تر کند. چین به دنبال افزایش مشارکت خود در افغانستان برای منافع اقتصادی است که این کشور در قالب منابع طبیعی ارائه می‌دهد. چین برای اینکه بتواند در افغانستان جای پای خود را به دست آورد، از قبل به طالبان نزدیک شده است.
ثبات در افغانستان حاکی از ثبات نسبی در پاکستان و ایران است که چین در پروژه‌های زیربنایی سرمایه‌گذاری زیادی کرده است. چین بیش از 60 میلیارد دلار در کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) سرمایه گذاری کرده است که استان سین کیانگ چین را به بندر‌گوادر در استان بلوچستان پاکستان متصل می‌کند. در ماه مارس سال2021، چین و ایران قراردادی برای سرمایه گذاری 400 میلیارد دلاری در پروژه‌های زیرساختی و ارتباطی مختلف در ایران طی 25 سال آینده امضا کردند.
چالش‌های ایران با خروج آمریکا از افغانستان تمام نشده است. رئیسی از پایان دادن به تحریم‌های «ظالمانه» اعمال شده توسط آمریکا صحبت می‌کند و همچنین آینده توافق هسته‌ای نیز هنوز مشخص نشده است، زیرا آمریکا معتقد بوده که توپ در زمین ایران است. پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در سال 2018، ایران نیز از تعهدات خود در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) دور شده بود.
اولویت چین حفاظت از سرمایه گذاری‌های خود است در حالی که اولویت‌های ایران مقابله با آمریکا، بحران اقتصادی و تهدید فرامرزی از سوی طالبان است. این اولویت‌ها می‌تواند نزدیکی بین آنها را افزایش دهد. از سوی دیگر، هند نیز احتمالا مجبور به انتخاب شود. به دلیل تعاملات رو به رشد با ایالات متحده، هند می‌تواند مقابله با چین را به عنوان اولویت انتخاب کند. به دلیل بن بست در اختلافات مرزی، چین یک تهدید مستقیم برای هند است. علاوه بر این، هند نقش مهمی در دریای چین جنوبی دارد زیرا 200 میلیارد دلار تجارت هند از این منطقه می‌گذرد.
روابط هند و ایران مدتی است که بی‌ثبات شده است. هند خرید نفت از ایران را پس از تحریم‌های آمریکا در سال 2019 متوقف کرد. اگرچه پروژه بندر چابهار از تحریم‌ها مستثنی بود، اما روابط هند با ایران تا حد زیادی در سایه روابط ایران و آمریکا باقی مانده است. وضعیت در حال ظهور احتمالا ایجاب کند که هند به ایران نه به عنوان دروازه‌ای به افغانستان و آسیای مرکزی بلکه به عنوان کشوری در منطقه هند و اقیانوسیه نگاه کند. به این ترتیب، هند و ایران ممکن است مجبور شوند روابط خود را حول ژئوپلیتیک منطقه هند و اقیانوس آرام تنظیم کنند.
**تقویت کریدور شمال ـ جنوب
به گفته محمد میری، مشاور منطقه آزاد چابهار، هند و ایران قصد دارند در راستای تقویت تجارت با روسیه، عملیاتی کردن کریدور تجاری بین‌المللی شمال جنوب (INSTC) را افزایش دهند. با پیگیری توافقات قبلی، یک محموله آزمایشی برای پیوندهای تجاری از روسیه به هند در 6 تا 8 ماه آینده انجام خواهد شد. این محموله از طریق بندر استراتژیک چابهار انجام می‌شود، در حالی که محموله قبلی در سال 2022 از طریق بندرعباس صورت گرفت.
در تلاش برای توسعه این مسیر جدید، مقامات ایرانی همچنین پیشنهاد کرده‌اند که مناطق آزاد تجاری بین چابهار و یک بندر هندی برای تسهیل تجارت ایجاد شود. مسئولان منطقه تجاری اعلام کردند که این پیشنهاد از سوی مدیرعامل منطقه آزاد چابهار در دیدار هفته جاری با رودرا گاوراو شرست سفیر هند در ایران ارائه شد
کریدور شمال ـ جنوب در سال 2001 به عنوان یک کریدور تجاری جدید برای تقویت ارتباطات اقتصادی بین هند، آسیای مرکزی و اروپای شرقی مفهوم‌سازی شد. بر اساس مطالعه مرکز مطالعات نیروی هوایی، یک اندیشکده هندی، تلاش‌های زیادی برای راه اندازی مجدد INSTC صورت گرفته است. پس از آن، پیش نویس توافقنامه ترانزیت و گمرک در سال 2015 به توافق رسید و به دنبال آن اجرای آزمایشی دیگر کریدور از روسیه به هند در سال 2022 انجام شد. به گفته میری، موارد قبلی از بندرعباس ایران برای انتقال کالا استفاده می شد.
اجرای آزمایشی بعدی که اکنون در حال برنامه ریزی است، احتمالا از چابهار که هند در ترمینال شهید بهشتی اسکله دارد، انجام شود. در تلاش برای توسعه این مسیر جدید، مقامات ایرانی همچنین پیشنهاد کرده‌اند که مناطق آزاد تجاری بین چابهار و یک بندر هندی برای تسهیل تجارت ایجاد شود. مسئولان منطقه تجاری اعلام کردند که این پیشنهاد از سوی مدیرعامل منطقه آزاد چابهار در دیدار هفته جاری با رودرا گاوراو شرست سفیر هند در ایران ارائه شد.
قرار است در ژانویه 2024 یک نشست وزرای عالی رتبه در چابهار برگزار شود تا به سمت عملیاتی‌سازی پیش برود. هند نیز در گذشته میزبان کشورهای منطقه برای نشست‌های «روز چابهار» بوده است. به باور کارشناسان، مشکل اصلی برای پیشبرد INSTC تحریم‌های سختگیرانه‌ای بوده که از سوی غرب بر ایران و روسیه اعمال شده است.