سفرنامه سفر به بکرترین نقطه ایران/ارس سرزمین زیبایی ها

پس به شما می گویم کدام یک را انتخاب کردم!: الآن، صبح زود یک چهارشنبه خنک است و من در فرودگاه تبریز منتظر دوست خوبم هستم که قرار است به استقبالم بیاید و به طرف ارس و جلفا حرکت کنیم!!... از همین جاست که سفر ویژه ما شروع می شود، با وعده دو روز شاد و سراسر زیبایی و تفریح: سفر حسام شکیبا به بکرترین نقطه ایران، به «سرزمین زیبایی ها»...
********
روز اول: فرودگاه و پارک و روستا و امامزاده
سوار ماشین می شویم و به طرف جلفا حرکت می کنیم. همین ابتدا باید اطلاعاتم را درباره منطقه ای که به آن سفر می کنیم کامل کنم. آقا مجید دوست خوب بنده، کتابچه راهنمای جامع منطقه را که توسط سازمان منطقه آزاد ارس منتشر شده با خودش آورده تحویلم می دهد.. مسیر حدوداً دو ساعته ای داریم تا رسیدن به منطقه، پس نیم ساعتی باید وقت گذاشت و کتابچه را دقیق خواند:
«شهرستان جلفا در شمال غربي استان آذربايجان شرقي به صورت نوار باريكي در مرز شمالي استان واقع شده و از شمال به رودخانه ارس و جمهوري هاي نخجوان و ارمنستان و آذربایجان منتهی می شود. شهرستان كليبر حدود شرقي و شهرستان هاي مرند و اهر هم همسايگان جنوبي این شهرستان محسوب مي‌شوند. شهرجلفا مركز اين شهرستان در 135 كيلومتري شمال غرب تبريز و 65 كيلومتري شمال شهر مرند قرار دارد».
از آقا مجید می پرسم: «مهمان شما هستم؟!». سریع و با تأکید! می گوید: «خیر! مهمان بنده نیستید! بلکه از طرف منطقه آزاد ارس دعوت شده ایم». در کتابچه این ها را نوشته:
«منطقه آزاد ارس در شمال غرب ايران در نقطه صفر مرزي در مجاورت با کشورهای ارمنستان، آذربايجان و جمهوري نخجوان استقرار يافته است. در سال 1387، محدوده این منطقه به 51 هزار هکتار شامل بخش هايي از دو شهرستان جلفا و كليبر افزایش یافته است. ساحل رودخانه ارس از جلفا تا خداآفرین کشیده شده، کوه هایش سرسبز و سر به فلک کشیده، دشت هایش زیبا، رودهایش خروشان، جنگل هایش انبوه، حیات وحشش کم نظیر و گردشگرانش با فرهنگ و میزبانانش میهمان نواز... این ها همه توصیفی هستند از سرزمین زیبایی ها یعنی منطقه آزاد ارس».

بعد از طی کردن مسیری بسیار زیبا و سرسبز که اتفاقاً آقا مجید تأکید می کند «این موقع سال از بهترین زمان ها برای سفر به این منطقه است»، به جلفا وارد می شویم و بعد با طی کردن مسیری کوتاه، تابلوی بزرگ منطقه آزاد ارس را می بینیم. به رسم ادب، از مهمان نوازی منطقه آزاد تشکر می کنیم و دقایقی را در محوطه اداری می گذرانیم؛ محوطه ای بسیار بزرگ که ورودی اصلی به تعدادی از بزرگ ترین و مهم ترین کارخانه ها و واحدهای صنعتی به شمار می آید.
آقای نصیری مدیر روابط عمومی منطقه با حوصله تمام نکاتی کلی از ویژگی های منطقه آزاد ارس، تعداد واحدهای صنعتی و کارخانه های فعال در منطقه و همین طور رونق اقتصادی چشمگیر منطقه را برایمان بازگو می کند. واقعیت هم همین است که حتی با گشتی کوتاه در قسمت های مختلف منطقه آزاد ارس، این رونق و تکاپوی ویژه کاملاً مشهود است و کارخانه های متعدد و پرشمار با حداکثر توان مشغول فعالیت هستند. با تمام شدن بازدید کوتاه مدت، آقای نصیری برای ما از مسیرهای گردشگری و جاذبه های تاریخی متعدد در منطقه صحبت می کند و با پیشنهاد دادن مسیرهای مختلف، سفر خوبی را برایمان آرزو می کند؛ بعد هم لطف بزرگی می کند و مجموعه ای از کتابچه ها، بروشورها و مجلات اطلاع رسانی گردشگری منطقه را در اختیارمان می گذارد؛ و البته واقعیتی را هم به ما گوشزد می کند؛ این که: حتی یک هفته هم برای دیدن همه جذابیت های جلفا و ارس کم است چه رسد به دو روز!...

پس بهتر است همین جا تعدادی از مسیرهای گردشگری و سفرهای ترکیبی پیشنهادی را که از طرف کارشناسان و مدیران گردشگری منطقه آزاد ارائه شده برای شما بنویسم تا اگر قصد سفر به این جا را داشتید با شناخت و اطلاعات بیش تری وارد شوید:

• مسیرهای کوهنوردی:
صعود به قله كيامكي(روستاي داران)/ صعود به كوه گئچي قالاسي(جلفا)/ صعود به قله كمتال(سيه رود).
• تجربه ورزش هاي آبي و ساحلي:
قايقراني در درياچه هاي پشت سد ارس، سد خدآفرين و سد گلفرج/ قايقراني در آب هاي خروشان رود ارس/ رافتينگ در رود نوجه مهر/ جت اسكي و اسكي روي آب در پشت سد ارس، سد خدآفرين و سد گلفرج/ بادسواري در پشت سد ارس، سد خدآفرين و سد گلفرج/ قايق هاي تفريحي پدالي در درياچه پارك كوهستان.
• سفرهاي مردم شناسي:
توريسم عشاير در زمان هاي ييلاق و قشلاق طايفه هاي مختلف ايلات در منطقه قلي بيگلو(خدآفرين)/ روستاگردي در منطقه آينالو، خمارلو، اشتبين و... و اقامت در خانه هاي روستايي، صرف غذاهاي محلي و مشاركت در برنامه هاي مختلف روستایيان.
• جاذبه های طبیعی و چشم اندازهای بی نظیر
ديدار از آبشار آسياب خرابه(جلفا- سيه رود)/ ديدار از آبشارهاي ماهاران(روستاي قشلاق)/ ديدار از آبشار اوللار(روستاي داران)/ ديدار از درختان كهنسال(روستاي زاويه)/ ديدار از چشمه علي روستاي زاويه/ ديدار از چشمه امام زاده روستاي سيه سران/ ديدار از چشمه روستاي آغبلاغ.
********
پس راه می افتیم؛ ساعت تازه 11 صبح را نشان می دهد و همه چیز مهیای سفر دو روزه ما شده... در حالی که از همین حالا حسرت بسیاری از نادیده ها و زیبایی های منطقه بر دلمان نشسته!...
********
به پیشنهاد آقا مجید، از پارک کوهستان ارس شروع می کنیم؛ پارکی 26 هکتاری در مسیر گردشگری غرب جلفا در مسافت پنج کیلومتری از شهر جلفا. پارک کوهستان ارس، از زیباترین پارک هایی است که تا به حال دیده ام: با داشتن شهر بازی، سوئیت های اقامت موقت، دریاچه مصنوعی، نمازخانه، رستوران، بوفه و پارک حیات وحش، محل بسیار زیبا و مناسبی برای تفریح و گردش اهالی و مسافران ورودی به منطقه است.
مدیر پارک برایمان توضیح می دهد که «به دلیل قرار گیری در ابتدای ژئوسایت پرمین تریاس و کوه های زیبای اطراف آن، این پارک محل مناسبی جهت استراحت و اسکان گردشگران است و دوستداران طبیعت می توانند لحظات خوشی را در قالب تماشای منظر رود ارس و صخره نوردی و دیگر برنامه های طبیعت گردی در این پارک تجربه کنند».
ساعتی بعد که خستگی راه هم از وجودمان رفته، در یک رستوران سنتی زیبا در پارک کوهستان، جای شما خالی! وقت نهار است، پس نان و کباب تازه و خوشمزه ای را می خوریم و بعد از نوشیدن چایی تازه دم، به طرف مقصد بعدی راه می افتیم: آبشار آسیاب در 30 کیلومتری شرق جلفا.
راه که می افتیم مسیر چنان زیباست که نفس را درسینه حبس می کند. پس از طی کردن مسیری حدوداً 30 دقیقه ای، به آسیاب می رسیم: این آبشار، در دل حیات وحش کیامکی و یک غار آهکی با طاقدیس ها و ناودیس های شگفت انگیز، فضایی آرام و سرسبز با ترنم ریزش آب از ارتفاع 30 متری است که عاشقان زیبایی های ارس را در این مکان زیبا جمع می کند. آسیاب خرابه یا «خَرابادَییرمان» یکی از زیباترین مناظر دیدنی آذربایجان شرقی به حساب می آید و قبلاً در این محل چند باب آسیاب آبی وجود داشت که با استفاده از این آبشار کار می کردند.
ساعتی را در این محوطه زیبا و چشم نواز می گردیم و وقت رفتن، می دانیم که چاره ای نیست و باید مسیر را ادامه داد. با ادامه مسیر و دیدن زیبایی های طبیعی دیگر در یکی از بهترین ایام این منطقه در طول سال، به نزدیکی مرز ایران و ارمنستان می رسیم. مسیر را ادامه می دهیم تا کم کم نشانه های روستای نوجه مهر را از دور می بینیم. وارد روستا می شویم؛ روستایی که فراتر از زیبایی های بی نظیر و مردم خونگرم و مهربانش، به واسطه افتخار میزبانی امامزاده محمد نوجه مهر معروف به «سید محمد آقا» شهرتی نیک دارد. مقبره این امامزاده که او را به نوادگان امام موسی کاظم (ع) نسبت می دهند تجدید بنا شده و دارای ضریح زیبایی است.
وارد این زیارتگاه ساده که از هر گوشه اش پاکی و صفا هویداست و نزد مردم از تقدس و احترام بسیار برخوردار است و حتی هر سال کشاورزان آن نواحی پس از برداشت محصول برای زیارت و ادای نذورات خود به این امامزاده می روند می شویم. دو ر کعت نماز می خوانیم و بعد به گشتی کوتاه در روستا ادامه می دهیم.
ساعتی بعد، در حالی که هوا خنک و خنک تر می شود، مسیر را ادامه می دهیم. به فاصله ای بسیار کوتاه، به برج دوزال و مقبره امامزاده شعیب می رسیم و پس از زیارتی کوتاه، به طرف روستای کردشت راه می افتیم؛ با طی مسیری تقریباً یک ساعته، به روستای کردشت می رسیم؛ روستایی که میزبان و پذیرای مجموعه تاریخی بسیار مشهور و زیبایی است به نام کردشت.
این روستا و مجموعه درون آن، از دیگر مراکز تاریخی منطقه آزاد ارس است که از زیباترین مجموعه های تاریخی کشور به شمار می رود. حمام و خانه کردشت در 66 کیلومتری شرق جلفا قرار دارد. این مجموعه با هشت بنای تاریخی شامل حمام بزرگ، حمام کوچک، عمارت، یخچال، پادگان نظامی، مسجد، دیوانخانه و قلعه، جاذبه ای بی نظیر برای گردشگران حاشیه زیبای ارس به شمار می رود. توصیه اکید دارم که در سفر به ارس و جلفا، به هیچ وجه تماشای این مجموعه را از دست ندهید.
به غروب چیزی نمانده که آقا مجید پیشنهاد می دهد برگردیم تا به تاریکی هوا برنخوریم؛ اما این پیشنهاد، بخش دومی هم دارد!: ماهیگیری روی سکوهای مخصوص در پارک کوهستان که این سکوها هم اخیراً توسط منطقه آزاد ارس ایجاد شده و می شود روی آن ها انواع و اقسام ماهی ها را با مجوزهای لازم صید کرد. مدتی بعد، به پارک کوهستان می رسیم و مشغول ماهیگیری می شویم. در طول یک ساعتی که به تاریکی هوا باقی ماندهف نهایت تلاشمان را می کنیم! اما برای ماهیگیرهای ناشی! مثل ما، صید فقط دو ماهی متوسط هم توفیق بسیار بزرگی است!
با خستگی حاصل از سفری طولانی و تجربه ماهیگیری شبانه و شامی با محتوای خوراک لذیذ ماهی کبابی تازه، به هتل محل اقامت خود در نزدیکی منطقه آزاد ارس برمی گردیم تا با استراحتی لازم، برای ادامه سفر مهیا و سرحال باشیم...
********
روز دوم: کاروانسرا و پل و کلیسا و رستوران
صبح زود، سرحال و استوار برمی خیزیم. نماز را که می خوانیم صبحانه ویژه هم از راه می رسد: نان داغ، سرشیر تازه، عسل اصل، و پنیر؛ همه هم تازه و محلی!... به آنی، سفره صبحانه خالی می شود! و راه می افتیم... مقصد، کلیسای سنت استپانوس است؛ اما در مسیر، زیبایی ها و بازدیدهای دیگری هم در انتظار ماست...
با طی کردن مسیری کوتاه، به حاشیه رود زیبای ارس می رسیم. واقعاً زیباترین چشم اندازی که می توانید تصورش را بکنید در برابر ما گسترده است؛ رود خروشان ارس که با پیچ و تاب های مداوم و طولانی، کل مسیر را تحت الشعاع خود قرار داده و چشم ها را به زیبایی های خود خیره می کند؛ و در حاشیه آن، سرسبزی و طراوت بی نظیری که مدام وادارمان می کند از ماشین پیاده شویم و به این همه جلال و شکوه طبیعت کشور عزیزمان خیره شویم. راننده مهربان تأکید می کند که برای مردم ما، رود ارس فقط یک رودخانه طبیعی معمولی نیست؛ بلکه این رود، نماد و نشانه تاریخ و فرهنگ و حماسه و عشق و خلاصه همه چیز این مردم است و به همین خاطر است که این طور به آن عشق می ورزند.
************
مسیر را ادامه می دهیم و مدتی بعد، ابتدا به پل ضیاءالملک و بعد هم به کاروانسرای خواجه نظر می رسیم. زیبایی این محوطه چه از نظر تاریخی و چه از نظر طبیعی حیرت انگیز است. کاروانسرای خواجه نظر (عباسی) یکی از 999 کاروانسرای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی است که حتی تاورنیه جهانگرد فرانسوی هم این کاروانسرا را دیده و درباره آن می نویسد: «خواجه نظر یکی از ارامنه معتبری بود که از جلفا خارج شد و چون در تجارت ترقی کرد و نزد شاه عباس کبیر و جانشین او شاه صفی اعتبارات حاصل نمود، او را کلانتر ملت ارامنه کردندو به افتخار وطن اصلی خود جلفا 2 کاروانسرای بزرگ در آن جا بنا کرد که هنوز در طرفین رودخانه باقی هستند».
اکنون در ابتکاری جالب توجه که به ماندگاری و دوام بنا هم بسیار کمک کرده، این کاروانسرای تاریخی به یک رستوران سنتی جالب تغییر کاربری داده تا ضمن کمک به ماندگاری بنا، مسافران گرسنه و تشنه ای مثل ما! را به خود دعوت کند. بعد از به جای آوردن نماز، باز هم جای شما خالی!، سر سفره نیم روزی، غذاهای سنتی و محلی را امتحان می کنیم و سیر و شکرگویان برمی خیزیم تا مسیر را ادامه دهیم.
************
کم کم بنایی جالب توجه حواس ما را به خود جلب می کند. به کلیسای مشهور به نمازخانه چوپان می رسیم؛ نمازخانه چوپان در سال 1518 میلادی ساخته شده و همان طور که از نام آن هم می شود فهمید شاید این مکان برای چوپانانی که مشغول چرای حیوانات در مراتع این منطقه بودند طراحی شده تا برای به عمل آوردن اعمال دینی خود به روستاهای دره شام مراجعت نکنند. پوسته خارجی و بیرونی نمازخانه از سنگ ساخته شده و دارای یک گنبد کوچک است که گویا اخیراً هم مرمت شده و بیش از 10 نفر درون آن جای نمی گیرند.
***********
سرانجام به مقصد می رسیم؛ کلیسای سنت استپانوس. از ماشین پیاده می شویم و آرام آرام در سربالایی نه چندان طولانی تا رسیدن به کلیسا راه می افتیم؛ این سربالایی چشم نواز و منحصر به فرد، هیچ دست کمی از زیباترین کوچه باغ هایی که دیده ایم و می شناسیم ندارد. چند دقیقه ای سربالایی را بالا می رویم در حالی که نشانه های بنای حیرت انگیز و منحصر به فرد کلیسا از هم اکنون هوش را از سر می رباید.
کلیسای تاریخی سنت استپانوس در 20 کیلومتری غرب جلفا، نهمین اثر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است که در میان کوه ها و درختان سرسبز محلی با عنوان «قئزل وانک» محلی برای اتراق گردشگران است. درباره تاریخ بنای کلیسا، اظهارات گوناگونی ابراز شده، عده ای آن را از بناهای اوایل مسیحیت می دانند و برخی دیگر آن را به دوره صفویه نسبت می دهند.
این کلیسا در محوطه ای محصور از درختان و دره سرسبزی واقع شده و حصاری سنگی بنا را احاطه کرده. بارویی است بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه ای سنگی شبیه دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام است. صدها سنگ نبشته به زبان ارمنی در داخل و خارج بنا نصب شده است. اخیراً هم کارهای مرمتی بسیاری جهت استحکام بخشی این بنا و آماده سازی آن برای بازدید جهانگردان صورت گرفته و جاده سابق آن نیز به نحو مطلوبی تعریض و آسفالت شده است.
با همه این اوصاف، هرگز نمی توان با عکس و نوشته و توضیح، زیبایی ها و ابهت این بنای بی نظیر را وصف کرد و باید خودتان باشید تا ببینید در این محوطه غیر قابل توصیف، چه عمارت ها و آرایه های معماری و هنری عجیب و کم نظیری یافت می شود.
دو سه ساعتی را در محوطه کلیسا می گذرانیم و زمانی که قصد برگشتن داریم می دانیم که باز هم حسرت نداشتن وقت کافی بر دل ما خواهد ماند...
***********
کم کم عصر خنک بهاری از راه می رسد و ما قصد بازگشت داریم؛ اما یک پیشنهاد ساده از سوی راننده مهربانمان، بخشی کوتاه اما بسیار ویژه را به سفرمان اضافه می کند. بر اساس این پیشنهاد، با خروج از کلیسا و با حدود نیم ساعت رانندگی، به یکی از بی نظیرترین جلوه های طبیعی منطقه خیره می شویم: دریاچه سد ارس که جلوی چشمان حیرت زده ما با وقار و هیبت تمام خودنمایی می کند.
این دریاچه در شمال غربی ایران و بین دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان واقع شده است. مخزن دریاچه به طول ۵۲ کیلومتر، دارای عمق متوسط ۲۰ متر، مساحتی حدود ۱۴۵ کیلومتر مربع و حجم کل آن ۱۳۵۰ میلیون مترمکعب است. حداکثر درجه حرارت هوا در تابستان ۴۰ درجه سانتی گراد و در زمستان ۲۰- درجه سانتی گراد اندازه است. محل دریاچه در ۴۰ کیلومتری شهرستان جلفا بوده و مخزن دریاچه سرشار از مواد بیوژن است که به همین دلیل این دریاچه، به زیستگاه اصلی مرغ های ماهی خوار و زیستگاه فصلی درناهای مهاجر و زیبای سیبری تبدیل شده است.
در تماشای این دریاچه شگفت انگیز که خاطره آن هرگز از ذهن خارج نخواهد شد، بی شمار انواع ماهی ها و پرندگان زیبا را دیدیم و شاکر از خلقت این همه شکوه توسط خالق متعال، به دلیل نزدیک شدن به غروب سرد ارس، به طرف منطقه آزاد ارس و سپس تبریز حرکت می کنیم. شبانه، مسیر 2 ساعته تا تبریز را بازمی گردیم، در حالی که یادمان نمی رود سفرمان تمام شد ولی بسیاری از جاذبه های این سرزمین زیبایی ها را ندیدیم... اما بد نیست تعدادی از این نادیده ها را برایتان فهرست کنم تا هر وقت قصد سفر به این جا را داشتید حتماً به توصیه آقای نصیری گوش کنید و کم تر از یک هفته وقت نگذارید تا مثل ما حسرت به دل نمانید!:
امامزاده سید محمد (در نزدیکی مجموعه تاریخی کردشت و مرز ایران و ارمنستان)/ روستای قدیمی و معروف اشتبین در 23 کیلومتری این امامزاده/ دریاچه سد خداآفرین( ادامه مسیر در حاشیه رود ارس به سمت خداآفرین)/ عمارت آینالو (در مجاورت روستای آینالو و مابین جنگل های زیبای ارسباران)/ کلیسای ننه مریم (در مسیر جلفا- سنت استپانوس)/ عمارت وینق (در روستای وینق مرکز دهستان منجوان از بخش خداآفرین)/ پل های تاریخی خداآفرین (در نزدیکی شهر خمارلو و در حاشیه جاده مرزی خداآفرین – جلفا)/ غار باستانی وایگان (منطقه گردشگری آینالو و در شمال جاده خاکی روستای وایگان)/ قله آوارسین(در جنوب روستای آوارسین از آثار ثبت ملی شهرستان خداآفرین)/ برج قارلوجه (در کنار رود ارس و در روستای قارلوجه)/ و ده ها اثر زیبای تاریخی و طبیعی دیگر.
*********
در ساعت های آخر شب، در فرودگاه تبریز، پس از خداحافظی با آقا مجید، که تجربه این سفر دو روزه ویژه را به او و منطقه آزاد ارس مدیونم، با آخرین هواپیمایی که به سمت تهران پرواز می کند، راهی تهران می شوم.

حسام شکیبا