عمده خوراک مورد استفاده در بخش بالادستی پتروشیمی عبارتند از: گاز طبیعی، نفت و میعانات گازی که در واحدهای بالادست و بنیادی پتروشیمی جهت تولید مواد پایه پتروشیمی فرآورش می شوند.
به طور کلی زنجیره ارزش پتروشیمی طیف وسیعی از مواد شامل حدود ٣٠٠٠ ماده متفاوت را در بر می‌گیرد که حدود ١٢٠٠ ماده آن در کشور کاربرد داشته و برای بیش از ٤٠٠ ماده این زنجیره به شرط تأمین فناوری میتوان بازار صادراتی یافت. مجموع بازار زنجیره ارزش صنعت پتروشمی در جهان، سالانه بیش از ١٨٥٠ میلیارد دلار است که برآورد مربوط به فناوریهای آن نیز در حدود ٤٠٠ میلیارد دلار میشود که در قالب فروش لیسانس، دستگاهها و تجهیزات و خدمات مرتبط با آن است.
ظرفیت اسمی تولید محصولات پتروشیمی در ایران که در ابتدای برنامه سوم توسعه معادل ١٤,٢ میلیون تن بوده است، با سرمایه گذاری و توسعه تولید و با بهره برداری از طرح های در دست اجرا و پیش بینی شده برنامه های چهارم و پنجم توسعه، تا پایان سال ١٣٩٤ می بایست به حدود ١٠٠ میلیون تن برسد.
بیژن زنگنه در مصاحبه با نشریه فایننشال تایمز از جمله برنامه های فعلی صنعت نفت را توسعه صنایع پتروشیمی و افزایش محصولات آن عنوان کرد و گفت: زمانی که من فعالیت در این بخش را در سال ١٩٩٧ میلادی آغاز کردم، ارزش مجموع تولیدات پتروشیمی ایران یک میلیارد دلار بود اما هم اکنون پس از گذشت این سال ها و بهره برداری از پروژه های جدید، مجموع ارزش تولیدات پتروشیمی به ٢١ میلیارد رسیده است و در نظر داریم که این میزان را به بیش از ٤٠ میلیارد دلار برسانیم.
وی خاطرنشان کرد: تحقق این هدف به ٧٠ میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد. همچنین برای توسعه بخش پتروشیمی ایران به لیسانس های فنی (licenses) ، تجهیزات، اعتبار لازم، مدیریت، فناوری و سرمایه های خارجی نیاز داریم.
وزیر نفت تاکید کرد: بخش های مختلف صنعت پتروشیمی ایران به روی سرمایه گذاران خارجی باز است و هیچ محدودیتی برای سرمایه گذاری مستقیم سرمایه گذاران در پروژه های پتروشیمی و پالایشگاهی ایران وجود ندارد.
با نگاهی اجمالی به طرح های دردست اجرا، پیش بینی شده و آتی شرکت ملی صنایع پتروشیمی به منظور دستیابی به افزایش ظرفیت اسمی تا مرز ١٠٠ میلیون تن در پایان برنامه پنجم توسعه مشخص است که اکثر افزایش ظرفیت و به عبارت بهتر تمام افزایش ظرفیت اسمی تولید بر روی محصولات پایه و اصلی پتروشیمی از جمله: اتیلن و پروپیلن، متانول، اوره و آمونیاک، آروماتیک ها و مشتقات اولیه ای همچون پلی الفین ها، انواع پلیمرها و مواد واسطه معطوف گشته است.
از میزان تولید کنونی محصولات پتروشیمی در مجتمعهای تولیدی کشور حدود ١٥ میلیون تن تحت لیسانس کشور آلمان است. کشور آلمان در واقع با سهم ٣٥ درصدی در تولید محصولات پتروشیمی مجتمع های تولیدی کشور بیشترین سهم را در این حوزه دارد. پس از آلمان، انگلیس با ١٨ درصد، فرانسه با ١٢ درصد و هلند با ١١ درصد در رتبه های بعدی قرار دارند.
برابر آخرین گزارشهای منتشره، در طرح های آتی تولید محصولات پتروشیمی کشور نیز کشور آلمان با سهم ١٥ درصدی بیشترین سهم لیسانس را در این حوزه دارد. برابر نمودار ١، پس از آلمان، هلند با ٩ درصد و سوییس با ٩ درصد در رتبه بعدی قرار دارند. در این حوزه ٤٤ درصد از طرح های آتی تولید محصولات پتروشیمی در مرحله انتخاب لیسانسور هستند و یا انتخاب لیسانسور صورت گرفته که آمار آن در آتی منتشر خواهد شد.
در مجموع ظرفیت های کنونی و آتی تولید محصولات پتروشیمی در مجتمع ها، کشور آلمان با حدود سهم ٢٦ درصدی در مجموع کل واحد های آتی و فعلی پتروشیمی بیشترین سهم را در این حوزه دارد. پس از آلمان، انگلیس و هلند هر کدام با ١٠ درصد و فرانسه با ٩ درصد در رده های بعدی قرار دارند.
با توجه به بررسی های انجام شده در این بخش مشخص است که حوزه فناوری در صنعت پتروشیمی به طور کامل به کشورهای خارجی وابسته است. در این بخش میزان وابستگی به کشورهایی چون آلمان، انگلیس، هلند و فرانسه بیشتر از سایر کشورها است. به طوری که بیش از نیمی از محصولات تولیدی کشور تا سال ١٣٩٣ به این ٤ کشور وابسته است.
البته این آمار به جز طرحهایی هستند که در حال انتخاب لیسانسور است که قاعدتاً با توجه به پیشرو بودن این کشورها در این حوزه، فناوری مابقی تولیدات این صنعت در سال های آتی نیز که در حدود ٢٢ درصد است توسط همین کشورها تأمین خواهد شد. لذا برنامه ریزی جهت وارد شدن کشور در این حوزه امری لازم و ضروری است که متأسفانه از شروع احداث واحدهای پتروشیمی در کشور، این امر نادیده گرفته شده است.
همچنین باید توجه داشت در حوزه پایین دست پتروشیمی که عمدتاً وابسته به دستگاهها و ماشینآلات است، کشورهای آلمان و ایتالیا و در مرحله بعد چین و تایون از عمده تأمین کنندگان فناوری و دانش فنی هستند و علاوه بر این نباید جایگاه صنایع با فناوری بالا و نقش نانو فناوری در ارتقای مواد اولیه و محصولات زنجیره پتروشیمی را فراموش کنیم.
بر اساس برنامه ریزهای صورت گرفته برای توسعه صنعت پتروشیمی تا افق ١٤٠٤ و تا سال ١٣٩٣ فناوریهای زیر مورد نیاز است که برنامهریزی برای توسعه و تجاریسازی بومی برخی از آنها در دست جریان است:
متانول، اوره، آمونیاک، الفین، DME، P.D.H، MEG، GTL، ایزوسیانت ها، پلی اتیلن ها، پلی پروپیلن، پلی استایرن، آروماتیک ها، T.P.O ها، پلیمرهای هوشمند، دستگاهها و تجهیزات دوار، کاتالیستهای همگن و ناهمگن، افزودنیهای پلیمری، مخازن و راکتورهای تحت فشار، مبدلهای ترکیبی، راکتورهای Electro polishing، انواع لوله ها، انواع پمپ ها و بسیاری از دانش فنیها و فناوریها که باید بر اساس درخت فناوری زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی مورد بررسی و برنامهریزی قرار گیرند.
نکته پایانی آنکه، ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻲ ﺣـﺪﻭﺩ ٧٠ ﻣﻴﻠﻴـﺎﺭﺩ ﺩﻻﺭ ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬﺍﺭﻱ ﺩﺭ ﺑﺨﺶ پتروشیمی، ﻳـﻚ ﺳﻴﺴـﺘﻢ ﺑﺎﻧﻜـﻲ ﻭ ﻣﺎﻟـﻲ ﭘﻮﻳﺎ ﻳﺎ ﻣﻬﻨﺪﺳـﻲ ﻣﺎﻟـﻲ ﻭ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﺪﺭﻥ ﺭﺍ ﻣﻲ ﻃﻠﺒـﺪ ﻛﻪ بتواند ﺍﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺭﺍ ﻣﺪﻳﺮﻳـﺖ ﻭ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﻭ ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺍﻳﻦ ﺭﻭﻳﻜـﺮﺩ ﻣﺴـﺘﻠﺰﻡ ﺭﻓﻊ ﻣﻮﺍﻧـﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧـﻲ ﻭ ﺍﺻﻼﺡ ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩﻫﺎ و رفع تحریم ها است.
همچنین، باید دقت کنیم که اکثر فناوری های مورد استفاده در صنعت پتروشیمی، دارای منشاء آمریکایی و اروپایی هستند و این چیزی نیست که به سادگی بتوان از آن گذشت و عدم اطلاع رسانی آن، منجر به تصمیم گیریهای احتمالی ناصحیح و خسارتهای سنگین در آینده نه چندان دور از سوی سیاستگذاران حوزه صنعت خواهد شد.
پیمان جنوبی
** منبع: شانا