ایران، به لحاظ جغرافیایى در آسیاى جنوب غربى، قرار گرفته است که شامل آسیاى میانه، قفقاز، خاورمیانه کوچک، خلیج فارس و شبه قاره‏ (افغانستان و پاکستان) است. قرار گرفتن ایران در این منطقه ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک از جهان، که محل تلاقى و راه ارتباطى اروپا به جنوب و جنوب شرق آسیا(محل زندگى بیش از یک سوم جمعیت جهان)، و پل ارتباطى میان سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا می باشد و امکان‏ دسترسى کشورهاى تازه استقلال یافته به آبهاى آزاد از طریق ایران ‏را فراهم می ‏سازد. وسعت ایران 1648000 کیلومتر مربع است.

طول مرزهای ایران 8731 کیلومتر است. از این مقدار 2700 کیلومتر (حدود 31 درصد) مربوط به کرانه های دریایی در خلیج فارس، دریای عمان و دریای مازندران است. مرزهای رودخانه ای ایران با همسایگان برابر با 1830 کیلومتر (حدود 9/20درصد) و مرزهای خشکی با همسایگان برابر با 4113 کیلومتر(حدود 1/47 درصد) و مرزهای دریاچه ای و باتلاقی در حدود 88 کیلومتر (یک درصد) است. 

ایران از نظر جغرافیایی و فرهنگی، قلب خاورمیانه است. دیرینه ی فرهنگی ایران نسبت به سایر کشورهای این منطقه و هویت مذهبی آن و هم‌ چنین قابلیت‌های اقتصادی ایران موجب تأثیرگذاری بالقوه هر چه بیشتر در منطقه و حتی تحولات جهانی شده است. 

ایران به عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب عالم از دیرباز مورد توجه کشورها و تمدن‌های دنیا بوده است. این نقش ارتباطی میان قاره‌ای و مجاورت با خلیج فارس و تنگه هرمز که محل ترانزیت محموله‌های نفتی است، بر اهمیت و نقش مؤثر ایران از دیدگاه ناظران خارجی افزوده، به طوری که هرگونه تحول سیاسی در آن موجب برانگیخته شدن حساسیت های جهانی می‌گردد.

هویت ژئوپلتیکی ایران در ارتباط با پیرامون
«مفهوم هویت ملی در درجه نخست با ایده یگانه بودن ملیت یعنی ایرانی و احساس تعلق به یک جامعه تاریخی بخصوص پیوند می خورد. هویت ملی بر اساس مرز بندی جغرافیایی و تشکیل جامعه سیاسی شکل گرفته و مشروعیت می یابد. نفس وجود احساس هویت ملی به شخص اجازه می دهد که سرزمینی مشخص در جهان پیرامونش داشته باشد و از لحاظ تاریخی خود را به یک هویت جمعی سرزمینی مربوط کند، هویت جمعی باید بار فرهنگی داشته باشد. روایت ایرانی بودن از غنای زیادی برخوردار است مسئله اصلی پاسداشت و حفظ این میراث نمادین است که از گذشته دور به ما رسیده است. این روایت و خودآگاهی مربوط به آن عامل پایداری هویت ملی و یکی از منابع عمده بقای این ملت محسوب می شود.»(مجموعه مقالات:1383، 49)

«ژئوپلیتیک عبارت است از علم روابط بین فضا و سیاست که می کوشد دانش جغرافیا را در خدمت رهبران سیاسی قرار دهد.»(حافظ نیا: 1385، 26)

هویت ژئوپلتیکی ایران در ارتباط با پیرامون خود در زیر سیستم های زیر تعریف می شود:

۱) حوزه قفقاز آناتولی: شامل کشورهای ایران، ارمنستان، گرجستان و روسیه.

۲)حوزه ژئوپلیتیکی خلیج فارس: شامل ایران، عراق، کویت، عربستان، امارات متحده عربی، قطر، بحرین و عمان.

۳) حوزه ژئوپلیتیکی دریای عمان اقیانوس هند: شامل ایران، پاکستان، هند، عمان و امارات متحده عربی.

۴) حوزه ژئوپلیتیکی فلات ایران: شامل کشورهای ایران، پاکستان و افغانستان.

۵)حوزه ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی: شامل ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان (ایران همانند پلی این کشورها را به جهان خارج مرتبط می سازد).

 حوزه ژئوپلیتیکی ایران در خلیج فارس
حوزه ژئوپلیتیکی خلیج فارس یکی از مهمترین حوزه های عملکردی ایران با جهان پیرامون است. چرا که: «خلیج فارس، با 565 میلیارد بشکه نفت خود که معادل 63 درصد کل ذخایر نفتی شناخته شده جهان است،7/30 تریلیون مترمکعب گاز طبیعی که برابر 5/28 درصد کل ذخایر شناخته شده گاز دنیاست، بی‌تردید بزرگترین و مهم ترین انبار انرژی جهان محسوب می‌شود. این موقعیت برای دهه‌های طولانی در قرن آینده دوام خواهد داشت... عامل عمده‌ای که نفت و گاز خلیج فارس را برای آمریکا، اروپای غربی و ژاپن بسیار حیاتی می‌سازد، دشواری بسیار در جایگزین ساختن نفت و گاز وارداتی منطقه توسط منابع دیگر انرژی مانند زمین، خورشید، دریا و هیدروژن است» (عبدالله خانی:1383، 138).

موقعیت ویژه خلیج فارس از نظر دارا  بودن ذخایر غنی نفت و گاز و هم‌ چنین موقعیت استراتژیک و اهمیت آن به عنوان یک بازار مطلوب اقتصادی، تغییر و تحولات سیاسی سال‌های اخیر منطقه که متکی بر ایدئولوژی اسلامی است و بسط و حرکت آن در کشورهای منطقه، توجه جهان را به شدت به این منطقه معطوف داشته است.

«آمار و ارقام نفتی بیانگر این واقعیت است که بخش قابل توجهی از ذخایر ثابت شده ی نفت و گاز طبیعی دنیا در کشورهای منطقه ی خلیج فارس قرار دارد. به عبارت دیگر حدود دو سوم ذخایر ثابت شده ی نفت دنیا و یک چهارم از ذخایر گاز طبیعی جهان در این منطقه نهفته است. نفت، پایه ی کلیه روابط اقتصادی در منطقه و نیز پایه ی کلیه روابط اقتصادی کشورهای منطقه با جهان است» (عبدالله خانی:1383، 68).

 نقش کانونی و فعال استان خوزستان در حوزه ژئوپلیتیکی خلیج فارس
استان خوزستان با قابلیت ها و فرصت های بی نظیری نقش کانونی فعال در حوزه ژئوپلیتیکی ایران در خلیج فارس دارد. برخی از مهمترین قابلیت های استان برای نقش آفرینی در این حوزه شامل: موقعیت ویژه ی جغرافیایی استان در تعامل با منطقه و جهان، ارتباط با آب های آزاد بین المللی. برخورداری از امکانات بندری بسیار مناسب بویژه در بندر امام (دارای کمترین فاصله با مراکز جمعیتی کشور نسبت به سایر بنادر جنوبی ایران). برخورداری از راه و راه آهن و فرودگاه های متعدد و زیر ساخت های لازم برای توسعه بازرگانی خارجی و ترانزیت مسافر و کالا. وجود منابع قابل توجه آب و خاک و برخورداری از اقلیم مناسب و امکان کاشت محصولات مختلف برای توسعه ی فعالیت های کشاورزی (اعم از زراعت، باغبانی، جنگل کاری، مرتع داری، دامپروری، شیلات، آبزیان، دام و طیور و ...) و نیز امکان کاشت و برداشت سه نوبت محصولات کشاورزی در بخش وسیعی از استان. وجود نخلستان های وسیع در سطح استان و قابلیت چشمگیر توسعه ی فعالیت های کشاورزی و صنایع جانبی در این زمینه. جاری بودن بخش عظیمی از آب های سطحی کشور و وجود رودخانه های دائمی در استان. وجود زخایر با ارزش آبزیان، بنادر صیادی و مجتمع های بزرگ پرورش ماهی و میگو و مجتمع های دامپروری. برخورداری استان از 9 واحد بزرگ کشت و صنعت نیشکر با وسعت 90 هزار هکتار و کارخانه های بزرگ خوراک دام و عرصه های مستعد کشت علوفه که قابلیت چشمگیری جهت تولید شیر و گوشت می باشد. برخورداری از سدهای عظیم و متعدد در مناطق مختلف استان و امکان استفاده چند منظوره از آنها به منظور توسعه ی بخش های کشاورزی، شیلات، انرژی و تامین آب شرب استان. برخورداری از معادن و پالایشگاههای عظیم نفت و گاز و کانی های غیر فلزی و صنایع یزرگ وابسته به آنها و همچنین صنایع فولاد و نورد و ذوب فلزات. برخورداری از نیمی از مساحت تالابهای بین المللی و ارزشمند کشور. برخورداری از منطقه آزاد اروند و منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی.

توسعه اقتصادی استان خوزستان از راه منطقه آزاد اروند
توسعه اقتصادی، به معنای ایجاد تغییرات کمی و کیفی در متغیرهای کلان اقتصادی نظیر درآمد ملی، سطح اشتغال، میزان سرمایه ناخالص داخلی و غیره است که به بالا بردن توان و ظرفیت اقتصادی– اجتماعی یک کشور منجر می‌شود. شاخص های توسعه شامل شاخص درآمد سرانه، شاخص برابری قدرت خرید (PPP)، شاخص درآمد پایدار (GNA ‘ SSI) ، شاخص ترکیبی توسعه و شاخص توسعه انسانی (HDI)  قابل اندازه گیری است.

دانشمندان  اقتصادی راهکار‌ها ی توسعه را به دو دسته کلی تقسیم کرده‌اند:

 الف – استراتژی جایگزینی واردات

 ب – استراتژی توسعه صادرات

استراتژی جایگزینی واردات، مجموعه راهبرد‌هایی است که به جای واردات و به ویژه واردات کالاهای صنعتی، شرایط را برای تولید داخلی کالا‌ها و توسعه صنایع داخلی فراهم می‌کند.

استراتژی توسعه صادرات، که بر پایه رابطه «مزیت نسبی» کشور‌ها در فرایند تجارت و تقسیم کار بین‌المللی قرار دارد، قائل به این نظر است که برای نیل به اهداف توسعه اقتصادی، بایستی رشته‌هایی از فعالیت‌های اقتصادی مورد انتخاب و سرمایه‌گذاری قرار گیرند که تولید کالا در آن رشته‌ها متضمن نسبت کوچک‌تری از هزینه سرمایه به هزینه کار است. چرا که کشورهای در حال توسعه عمدتا با مشکل تأمین سرمایه و همچنین بیکاری گسترده روبه رو هستند.

استان خوزستان با قابلیت ها و فرصت های برشمرده فوق بر اساس استراتژی توسعه صادرات مزیت نسبی مهمی برای کشور محسوب می شود. بنابراین منطقه آزاد اروند که در شمال غربی خلیج فارس واقع است. دارای ویژگی های منحصر به فردی برای توسعه ی صادرات است.

ذخیره سازی، ترانزیت و حمل مجدد کالا به عراق، ترکیه و قفقاز، محل مناسب برای تآسیس کلیه صنایع و بخصوص صنایع نفت و گاز و پتروشیمی، داشتن زیر بناهای پیشرفته و خدمات عمومی، فرودگاه آیت الله جمی آبادان که به عنوان فرودگاه بین المللی به ثبت رسیده است، می تواند نقطه ای برای ارتباط خلیج فارس با آسیای میانه و قفقاز به حساب آید. همچنین جزیره مینو به عنوان بخشی از منطقه آزاد اروند برای سرمایه گذاران تآسیسات توریستی بسیار ارزش دارد.

بنا به تعریف های بین المللی، منطقه آزاد محدوده حراست شده بندری و غیر بندری است که از شمول برخی از مقررات جاری کشور متبوع خارج بوده و با بهره گیری از مزایایی نظیر معافیت های مالیاتی، بخشودگی سود و عوارض گمرکی، عدم وجود تشریفات زاید ارزی، اداری و مقررات دست و پاگیر و همچنین سهولت و تسریع در فرآیندهای صادرات و واردات با جذب سرمایه گذاری خارجی و انتقال فناوری به توسعه سرزمین اصلی کمک می نماید.

منطقه آزاد اروند یک سازمان توسعه ای است. کمک به ایجاد زیر ساخت های مناسب آن و برداشتن موانع اجرای قوانین این منطقه، گام مهمی برای احیای اقتصادی استان و رشد و توسعه ی منطقه خواهد بود. نگاه محدود و محلی به منطقه آزاد نمی تواند اهداف توسعه را برای استان ایجاد کند. منطقه آزاد اروند باید با همه شرایط و الزامات قانونی و فرهنگی و اجتماعی خود شناخته شود. تنها در این صورت است که می توان به اهداف تشکیل این منطقه آزاد امید بست.

لفته منصوری/ کارشناس ارشد جامعه شناسی