تاریخ و علت ساخت پل های خداآفرین
پل های خداآفرین که در میان دو قسمت از سرزمین آذربایجان یعنی قره داغ و قره باغ بنا شده است .

مردم دیرزمانی ارس را رودی از بهشت می‏ نامیدند . پل های خداآفرین به تعداد دو فقره و با فاصله 800 متر از یکدیگر در نقطه باریک این رودخانه ساخته شده ‏اند . این دو پل از نظر مهندسی و معماری با یکدیگر تفاوت دارند . یکی از آن ها با سنگ سفید ساخته شده و 11 دهانه دارد . بلندی آن 12 متر و طول آن 130 متر است . بنا به شدت آب، دهانه آن با یکدیگر از نظر اندازه اختلاف دارد . موج شکن ها نیز از سنگ رودخانه هستند . تقریباً یک سوم پل قدیمی تر در سال 1828 پس ازعهد نامه ترکمن چای از قسمت متصل به دو ساحل منفجر گردید .
منابع اطلاعاتی در مورد پل ها اندک است . تنها یکی از نویسندگان سده 13 از احداث آنها در سده هشتم میلادی خبر می ‏دهد (منظور پل اول است).
در خصوص تاریخ ساخت این پل ها، مدرک مستندی در دست نیست آنچه از منابع تاریخی و مدارک باستان شناسی بر می آید از روزگار باستان و در دوره های مختلف، پل های متعددی بر رودخانه ارس زده شده که قدیمی ترین آنها متعلق به اوایل هزاره اول قبل از میلاد است اما از پلی بنام خداآفرین اولین بار در حدود سال 740 ه.ق در کتاب (نزهه القلوب) حمدالله مستوفی یاد میشود: " زنگیان چند پاره دیه است و اکنون داخل مردانقم، پل خدافرین بر آب ارس، در آن حدود است".
پایین تر از پل سنگی ، پل دیگری با آجر پخته ساخته شده است . چون رودخانه در این قسمت عریض تر است ، طول پل آجری و تعداد دهانه آن بیشتر است . این پل 200 متر طول و 5/4 متر عرض و 15 دهانه دارد . برای این پل نیز موج شکن های مخصوصی ایجاد شده است . اندازه آجر ها و معماری این پل ، احداث آن را در سده 13 امکان پذیر می‏ سازد . دو مسئله مبهم وجود دارد :یکی از آنها این است که چرا دو فقره پل ساخته شده است ؟ چرا در حالی که یکی ویران نشده دیگری ساخته شده است ؟
مسئله دیگر اینکه چرا این پل ها تنها در این مکان ساخته شده اند ؟ چرا که خداآفرین بر سرراه های کاروان رو قرار نداشته است.
برخی معتقدند که چون پل سنگی ناتوان گردید ، پل آجری ساخته شد . این اندیشه صحیح نیست چرا که قدیمی ترین پل در سده 19 به سختی خراب شده است و تازه نتوانسته اند به طور کامل آن را ویران کنند . پل دوم اکنون نیز تواناست . پس این فکر راضی کننده نیست  .
احتمال دیگر اینکه ، هر دو پل توسط فئودال ها و برای اخذ گمرک و کسب ثروت ساخته شده ‏اند. چنین اتفاقی در مشرق زمین و همچنین مغرب زمین مرسوم بوده است  .
گمان دیگر اینکه پل اول برای پل دوم نقش سبک کننده و کمک رسان را داشته است . یعنی پل او برای کم کردن نیروی امواج در زمان سیل و پل دوم برای رفت و آمد سالم و بی خطر به کار می رفت  .احتمال دیگر اینکه یک پل برای حمل و نقل انسان ها و پل دیگر برای عبور حیوانات و احشام بوده است.
مسئله موقعیت پل ها همچنان باقی است . این پل ها نه بر سر راه اردبیل ـ بیلقان و نه بر سر راه تبریز ـ جلفا قرار ندارند . در جنوب آن کوه های صعب العبور و در شمال صحرا های خالی وجود دارد . دو احتمال وجود دارد :
نخست اینکه پل های خداآفرین اصلاً برای کاروان ها ساخته نشده بلکه استفاده نظامی و استراتژیک داشته است . دیگر اینکه پس از اشغال آذربایجان توسط تازیان ، میان وادی قره‏چای با جاده ‏های تبریز ـ بیلقان ـ بردع ـ تفلیس راه تجاری جدیدی بوده که این پل ها در مسیر آن ساخته شده اند . ولی این فکر به نظر علاقلانه نیست . چرا که این راه چندان اهمیتی نداشته که چنین پل هایی بر آن ساخته شوند . تحقیقات نشان می‏ دهد که احتمال اول به حقیقت نزدیک تر است  .
دو مسئله این احتمال را تقویت می ‏کند : اولاً هیچ معلوماتی درباره وجود راه تجاری در این منطقه در دوره باستان و میانه وجود ندارد و شرایط جغرافیایی و طبیعی نیز این اجازه را نمی ‏داد . دوم اینکه در هر دو سوی رود در جاهایی مناسب قراولخانه‏ هایی درست شده بود . قراولخانه شمالی جایی بلندتر از رودخانه ساخته شده و اکنون در میان اهالی به قیزقالاسی معروف است . قراولخانه جنوبی نیز درست روبروی پل سنگی و به صورتی مستحکم بنا شده است . وجود چنین ساختمانی تنها به منظور جنگ و دفاع قابل قبول است . تحقیقات در باره پل ها همچنان ادامه دارد  .روند تخریب این پل ها از زمانی که ـ پیروزی بلشویک ها بر تزارها در روسیه ، 1917 میلادی ـ  عبور متوقف شد ، آغاز شده است.
محوطه ی پیش از تاریخ در این مسیر نیز با حضور همزمان 5 تیم باستان شناسی مورد کاوش قرار گرفت و منجر به کشف تمدن شهرنشینی 7 هزارساله در حاشیه ی این رود شد .
امروز از بنای سد میان ایران و کشور های آن سوی ارس به عنوان وسیله و نماد دوستی و پیوند یاد می شود. پل بزرگ به شماره ی ۱۸۵۸ ( به دوره ی قرون اولیه اسلامی ) و پل کوچک به شماره ی ۱۸۵۹ ( به دوره ی صفویه ) در پنجم اسفند سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است . 
و اما حرف آخر....
ناگفته نماند گفتن از زیبایی ها و شگفتی های سرزمینی چون خدافرین در چند سطر بسیار دشوار است چرا که باید برای شناخت میراث فرهنگی، تاریخی و گردشگری ایران از تونل زمان گذر کرد، به آن دیارها سفر کرد با مردمان دوران مختلف زندگی کرد و تلاش آنان را برای ساختن تاریخ عظیم کشور از نزدیک لمس کرد و ستود.
در بهار اگر می خواهید همچنان زمستانی باشید به آذربایجان شرقی سفر کنید. آثار و بناهای تاریخی این استان اغلب از دوره مغول و صفویه به یادگار مانده است که بسیاری از آنها شاهکارهای معماری به شمار می روند. 
خدافرین، سرزمین سبزه و آب و طبیعت و زیبایی، سرزمین شهد و شکر و خاستگاه افسانه های شیرین از زبان مردمی شیرین زبان و نکته سنج. سرزمین کهن، جاری و  زنده با صدای شرشر آب ارس، سرزمینی که آب و هوای آن درخوبی و زیبایی دستنخورده اش همیشه ظرب المثل نویسندگان و شعرا بوده است.
طبیعت زیبای خدافرین با طبیعت سبز و پهناور، و هم جواری اش با رود ارس، زیستگاه انواع گونه های گیاهی و جانوری است که چشم اندازهای زیبای طبیعی را در این منطقه به وجود آورده اند. 
خدافرین که از بکرترین مناطق سرزمین ایران است؛ از قابلیت های برجسته و با ارزشی در زمینه گردشگری طبیعی برخوردار است.پیشینه تاریخی و باستانی این خطه از ایران سبب شده جاذبه های با ارزشی در این منطقه وجود داشته باشد که سفر به این منطقه و دیدن آثار زیبای طبیعی و تاریخ مطمئنا روح ما را نوازش خواهد داد./ ظفری

منابع:
1. «بانک اطلاعات تقسیمات کشوری». وب‌گاه رسمی وزارت کشور ایران. بازبینی‌شده در آبان ۱۳۸۹.
2. پرش به بالا↑ «نگاهی به شهرستان خداآفرین».
3. عسگر سلطانی، "آرزو یوللاریم"، انتشارات تکدرخت، تهران ۱۳۹۱.
4. نزهةالقلوب ، حمداله مستوفی ، به کوشش محمد دبیر سیاقی ، انتشارات کتابخانه طهوری ، چاپ اول ، تهران ، ۱۳۳۶، ص. ۱۰۱.
5. سایت گردشگری آذربایجان شرقی